Šajkaška kroz objektiv Nenada Glišića

(U celini koristim tekst Dragana Kolaka o Žabalju iz 2008. godine. Tekstovi ispod slika su moji ili iz drugog izvora.)

 

Kada se putem, što povezuje potiska mesta, krene iz Segedina niz Tisu i zastane na raskrsnici ovog meridijanskog puta sa putem uporedničkog pravca koji povezuje Novi Sad sa Zrenjaninom i dalje vodi na istok prema Temišvaru, to znači da se stiglo u Žabalj. U sedište i središte, ranije sreza danas, opštine.

 

Rimokatolička crkva (levo) i Pravoslavna crkva.

 

Ovom ulicom je išao stari drum od Zrenjanina prema Novom Sadu.

 

Žabalj je jedno od 14 naselja Šajkaške i sedište istoimene opštine u južnobačkom regionu. Istočnu granicu opštine predstavlja reka Tisa. Od nje je Žabalj udaljen 12 kilometara i zbog toga nije mogao da ima svoje pristanište. Pored Žablja od 1899. prolazi železnička pruga iz Novoga Sada prema Subotici i Segedinu. Izgradnjom novih saobraćajnica Žabalj je postao bliži Novom Sadu (22 km) i Zrenjaninu (29 km) i tako popravio svoj geografski položaj.
Između Budisave i Šajkaša. Do izgradnje sadašnjeg magistralnog puta Novi Sad – Zrenjanin sredinom 70-tih, za Žabalj se iz Novog Sada išlo krozu Kać, Budisavu, Šajkaš i Đurđevo ili preko Temerina i Gospođinaca.

 

 Slikano u blizini Žabaljske raskrsnice.
Povoljniji položaj Žablja, i opštine, pruža prirodna sredina što se ogleda u ekološko-ekonomskim uslovima. Žabalj je smešten na bačkoj lesnoj terasi, koja je poznata po svojoj plodnosti i pogodna je za gajenje žitarica i industrijskog bilja.

 

 Šečerana u vreme kampanje prerade repe.
Prema arheološkim nalazištima može se reći da je Žabalj veoma staro naselje. Nađeni arheološki materijal je iz vremena latenske i sarmatske kulture. Najstariji podaci o Žablju su iz 1514, kada je bio utvrđenje što ga je Doža Đerđ preoteo od sremskog vladike. Međutim, za Žabalj se znalo u vreme vladavine ugarskog kralja Vladislava IV Kumanca, koji je u Žablju izdao dve povelje dok je boravio u krajevima oko ušća Tise u Dunav. Tako bi najraniji pomen Žablja mogao biti 1272, a najkasniji 1290. godine. Kada su ga zauzeli Turci pripadao je titelskoj nahiji u Segedinskom sandžaku. Na jednoj karti zabeležen je 1566, a 1682. se beleži kao naseljeno mesto. U to vreme je zabeležen kao Zablija. Po turskim izvorima iz 1699. Sablija je selo na obali Tise. Stari Žabalj bio je na mestu koje je udaljeno „sat hoda na istok“ od današnjeg mesta, tj. na Tisi. Na staro mesto podseća toponim „Selište“. U vreme velike poplave 1770. staro naselje je gotovo potpuno uništeno. Trinaest godina kasnije, 1783, car je odobrio preseljenje Žablja na sadašnju lokaciju na lesnoj terasi, koja je pošteđena od poplava. Da bi se odužili caru za dozvolu da presele selo meštani su predložili da se ono nazove Jozefdorf (Josifovo selo). Ovaj naziv sela ostao je u službenoj upotrebi za sve vreme postojanja Šajkaškog bataljona.
Posle austrijsko-turskih ratova i zaključenja mira u Sremskim Karlovcima (1699) Žabalj ulazi u sastav Potiske vojne granice, a kada je ona ukinuta 1750. pripada jedno vreme Potiskom distriktu sa sedištem u Bečeju. Osnivanjem Šajkaškog bataljona 1763. Žabalj je bio jedno od prvih šest provincijalnih mesta koje se uključuje u ovu vojnu i administrativnu formaciju. Posle razvojačenja bataljona (1873) Žabalj se uključuje u županijsku civilnu upravu i mesto se izričito naziva Žabalj, ili mađarski Zsablya.

 

 Žabalj je oduvek imao jaku tradiciju kao upravni centar, iako je glavni grad Šajkaškog bataljona bio Titel. Žabaljski srez je od ukidanja bataljona obuhvatao pet naselja: Gospođince, Đurđevo, Nadalj, Čurug i Žabalj. Prilikom formiranja opštine u novije vreme Nadalj je pripojen srbobranskoj opštini, a Žabalj sa ostala tri naselja čine jedinstvenu geografsku, privrednu i državno-upravnu teritoriju. Žabalj je sedište jedino crkveno-organizacione zajednice SPC za 14 naselja šajkaške oblasti, odnosno, sedište protojereja za Šajkašku.
Kroz čitav 19. vek Žabalj se razvijao, ali je broj stanovnika sporo rastao. Prvi podatak je iz 1766. kada je Žabalj imao 1073 žitelja. Sto godina kasnije, 1866, imao je 4.441 stanovnika. Od 1910. do poslednjeg popisa broj stanovnika se kreće između osam i devet hiljada.
Sredinom 19. veka kroz Žabalj je prolazio trgovački put koji je vodio od Petrovaradina i Novoga Sada do nasipa na Tisi (Stari Žabalj) i dalje za Banat. Ove primitivne puteve redovno su pratili veličanstveni drvoredi, najčešće, bagremova. Zasađivanje drvoreda započelo je 1808. na osnovu naredbe komandujućeg generala Slavonije i Šajkaškog bataljona.

 

 Koliko sam ja uočio, ovo je bila poslednja trščara. sada ni nje više nema.

 

 U parku u centru.
U granici se sva privredna aktivnost odvijala u kućnim zadrugama, sa zemljoradnjom kao osnovnim (pored vojničkog) zanimanjem. I pored drugostepene uloge potrebe za zanatlijama i drugim zanimanjima uvek je bilo. Podaci o broju zanatlija, kako u Žablju tako i u ostalim graničarskim mestima, su oskudni i odnose se na prvu polovinu 19. veka. Ovde se najranije spominju ćurčije Sima Tabaković, koji se 1815. iselio u Veliki Bečkerek i Jovan Janković u neko provincijalno mesto. Iste godine pominje se i zakupac krčmi Jozef Derfer koji je u Karlovcima kupio 800 akova vina. Dve decenije kasnije pravo na krčmu imala je Eva Derfer, Jozefova žena ili ćerka. Isti Jozef Derfer je 1821. otvorio i prvo svratište (gostionica sa prenoćištem) u Žablju „Kod princa Ludviga“. Postoje podaci i o prvom kolaru (Mihael Skala), stolaru (Paris), saraču-sedlaru (Jovan Odrovina), krojaču (Petar Savić), abadžiji (Petar Jovanović). Najbrojniji majstori među zanatlijama bili su kovači. U Žablju se najranije pominje kovač Đura Pastrovečki, čiji je sin Joška, kao kolarski kalfa, 1816. dobio pasoš „radi vandrovanja“.
Kako se Žabalj nalazio na trgovačkom putu, 1826. je dobio tri godišnja vašara (15. aprila, 20. juna i 29. septembra). Trgovina ja bila prilično razvijena, najstariji podatak o dućanskom trgovcu je iz 1790. godine. Bio je to Ilija Leta, koji je posle skoro tri decenije (1818) osiromašio i skoro propao. Ćerka trgovca Ilije Čavića se 1797. udala u Novi Sad i odnela je u miraz Antoniju Vučetiću 450 forinti. U Žablju se od 1815. pominju trgovci sa prezimenom Mihajlović, Antonije-Aca (1815), Jovan (1819) i Teodor (1826). Verovatno su bili braća ili bar rođaci. Iako trgovac Antonije Mihajlović je 1816 na Tisi kod svog sela postavio dve vodenice za mlevenje žita. U vezi sa gradnjom srpske crkve u Žablju pominju se 1832. kao značajniji trgovci Timotije Sarajlić i Teodor Sarajlija. Očigledno je da su se doselili iz Sarajeva ili, bar, njihovi preci.
Posle raspadanja kućnih zadruga graničari-zemljoradnici se udružuju i osnivaju zemljoradničke zadruge. Neposredno pred ukidanje Šajkaškog bataljona osnovana je 1868. Titelska zemljodelska zadruga koja je imala svoje filijale u svim šajkaškim selima, pa tako i u Žablju, gde je trebalo otvoriti i poljoprivrednu školu. Žabalj je imao zadrugu 1903. i čak dve od 1930 do 1940. godine.
Stvaranje novih, kapitalističkih odnosa pratio je i razvoj bankarskih institucija – novčanih zavoda. Još 1875. otvorena je Prva zadruga Srba Šajkaša, zadruga za međusobno pomaganje i štednju, pa Srpska kreditna zadruga 1905, Prva šajkaška štedionica d.d. 1908. i na kraju Srpska žabaljska štedionica.

 

 Proizvodnja paprike – babure za tržište.
Začetke industrije u Žablju predstavljaju osnivanje tri mlina i dve ciglane od 1920. do 1940. i konopljare 1935. godine. Parni mlin Ignaca Vajsa, koji je zapošljavao 10 radnika bio je prvi mlin u Šajkaškoj. Nagli razvoj svilarstva nametnuo je potrebu prelaska sa manufakturne na industrijsku proizvodnju. U tu svrhu Žabalj je 1888. dobio otkupnu stanicu za čaure svilene bube, a početkom 20. veka podignuta je i svilara. Žabaljski srez je imao ukupno 296 zanatlija u ova četiri sela.

 

 Pravoslavna crkva
Zdanje pravoslavne crkve u Starom Žablju porušeno je kao i sve ostale javne zgrade prilikom preseljenja sela na novu lokaciju. Nije poznato kada je stara crkva podignuta a još se i danas razaznaje mesto na kome je bila podignuta i obeležava se vencem. Ni novopodignuta crkva nije zadovoljavala potrebe opštine, pa je 1832. odobrena gradnja sadašnje crkvene zgrade koja je dovršena 1835. i osveštao ju je bački vladika Georgije Hranislav u maju iste godine. Posvećena je prenosu moštiju Sv. Nikole.

 

 Ploča o podizanju crkve iznad zapadnog ulaza.

 

 „Sadašnji Hram Sv. Oca Nikolaja stradao je kao i mnogi drugi u madjarsdkoj buni 1848/49. godine. Hram je zidan u baroknom stilu polukružne oltarske apside, a ikonostas je jedinstven u našim krajevima. Građen je od poliranog raznobojnog veštačkog kamena po nacrtu Svetozara Ivačkovića 1884. godine u stilu bidermajera, a ikone su radovi više majstora.’’

 

 Zidna slika u crkvi sa scenom iz fašističke januarske racije 1942.

 

 Pravoslavna crkva
Iako je nadvojvoda Ludvig u svom izveštaju iz 1808. naglasio potrebu gradnje rimokatoličke crkve u Žablju, ona je sagrađena tek 1824. u slavu Device Marije. Ovu crkvu osveštao je kaločki kanonik Mihajlo Čupor 1826. godine. U vreme bune 1849. ova crkva je izgorela, ali je posle obnovljena. Prvi sveštenik u njoj bio je Franc Šramko (1824-1841).

 

 Najstariji podatak o srpskoj školi potiče iz 1735. godine. Prvi poznati učitelj bio je pop Nikola, a posle njega pop Georgije. Izvori beleže da je 1772. školu pohađalo 48 đaka a prema podacima iz 1785. škola je sagrađena od čerpića i zgrada je dobro izgledala, deca nisu redovno išla na nastavu, opština je slabo snabdevala školu ogrevom a uspeh je bio vrlo slab. Prvi učitelj koji se pominje u 19. veku bio je Petar Jovanović, koji je od 1815. do 1819. služio u Žablju. U celoj Šajkaškoj, pa i u Žablju, stanje srpskih škola bilo je rđavo. Međutim, ni posle ukidanja bataljona, kada su škole prešle u državne ruke stanje se u njima nije bitnije promenilo. U Žablju je komunalna (opštinska) škola imala posebna odeljenja za mušku i žensku decu. Tek uoči svetskog rata stanje u opštinskim školama se popravlja. Tokom 1919. u Žablju je otvorena državna narodna škola.
Srpska čitaonica i kasina otvorene su 1882. godine. Imao je Žabalj i pevačko društvo „Šajkaš“.

 

 Spomenik NOB-a u parku u centru.

 

 Spomenik NOB u blizini Tise, rad vajara Jovana Soldatovića.

 

Autor: Nenad Glišić
Datum: 01, 01, 2013.