Šajkaška kroz objektiv Nenada Glišića

Na desetak kilometara od Novog Sada, na putu prema Titelu, delom na bačkoj lesnoj terasi i manjim delom u aluvijalnoj ravni Dunava nalazi se selo Kać.
 

Teren u istočnom delu Kaća je ponegde uočlljivo zatalasan.

Tok Dunava, rukavci i ritovi drugačije su izgledali pre regulacije koja je započeta na prelasku iz XVIII u XIX vek a koja je trajala sve do sredine prošlog veka. Kać je bio selo na obali. I sada se jasno uočava da je Zrenjaninski put do Kaća na višljem terenu, nekadašnjoj rečnoj obali. Tako je i posle Kaća prema Budisavi. I u samom Kaću naselje je građeno na toj nekadašnjoj obali, a kasnije isušeni rit i rukavci su pretvoreni u njive.

Ovo prigradsko naselje ima sve odlike manjeg grada i prema popisu iz 2002. 11.166 stanovnika.

Prvi pomen Kaća je iz vremena mađarske dinastije Arpadovaca, 1276. godine. Smatra se da je mesto dobilo po keltskoj reči u značenju nasip ili utvrđenje, što se povezuje sa imenom Kać u zapisu iz 1332. godine. U tursko doba Kać je pripadao titelskoj nahiji segedinskoga sandžaka. U prvom popisu iz turskih deftera 1554. je imao 19 domova. Od 1570, kada je zabeleženo 14 kuća, 1590. ima 19, a 1699. bilo je 69 porodičnih starešina sa 35 odraslih sinova. Od 1769. jedno je od šest provincijalnih mesta koja su se u drugom krugu priključila Šajkaškom bataljonu. U njemu ostaje do rasformiranja 1873, kada prelazi u administrativnu jurisdikciju bačko-bodroške županije. U godini pripajanja bataljonu, 1769, Kać je imao 689 stanovnika koji su živeli u 101 kući, a 1872, pri poslednjem popisu pred razvojačenje 3021 stanovnik živeo je u 460 domova. Zanimljivo je da je onda u Kaću bilo svega sedam žena više nego muškaraca. Za vreme postojanja Bataljona sela su međusobno bila povezana najprimitivnijim putevima. Sredinom 19. veka Kać se nalazio na trgovačkom putu (bilo je pet glavnih puteva u Bataljonu) koji je vodio od Petrovaradina do Titela i dalje u Banat, što odgovara današnjoj trasi regionalnog puta Novi Sad – Titel.

Koliko ja amaterski dokučujem, put koji se pominje u tekstu gore, išao je u vreme Šajkaškog bataljona drugom trasom. Trasa tzv. Starog kaćkog puta koji je bio u funkciji do sredine 70-tih kada je izgrađen autoput i magistralni put za Zrenjanin pre veka i više išla bi preko vode. Mislim da je put u vreme Šajkaškog bataljona išao od zapadnog kraja Kaća, pored sadašnje fabrike „Unimet“ pa pored Pejićevih salaša do Rimskih šančeva. Taj put i sada postoji kao letnji put kroz njive (počinje stotinak metara ispred benzinske pumpe), a još se može naći i pokoji stari dud kojima je ceo put bio oivičen.

Svetosavski dom – objekat kulturne, društvene, sportske i poslovne namene izgrađen je pre nešto više od 10 godina. On je sada objekt po kome se Kać prepoznaje.

U bataljonsko vreme većina žitelja se pored glavnog, vojničkog poziva, bavila zemljoradnjom, ali je bilo i zanatlija i trgovaca. Najraniji zapis o zanatlijama je iz 1815. kada se obućar Stevan Gavrilov odselio u Zemun. Tri godine kasnije, 1818, ćurčija Mojsil Sremac kupio je kuću u Kaću. Mojsilova udovica Kata se 1820. preudala za ćurčiju Atanasija Petrovića koji je došao iz Provincijala. Iz 1810. poznati su trgovci iz porodice Miletić (Sima je držao mali dućan) i dobrostojeća trgovačka porodica Vladislavić-Kaćanski. Kać je početkom 19. veka imao tri svratišta (krčma za točenje pića i za prijem gostiju). Prvo, „Kod zelenog krsta“, 1828. otvorio je Tima Vemić.

Sima Miletić i sin mu Damjan sagradili su 1790. vodenicu na Dunavu kod Kaća. (U prethodnom tekstu je model dunavskih vodenica izložen u Muzeju Vojvodine.) U isto vreme postojale su još dve vodenice na kaćkoj strani Dunava. U 19. veku selo je imalo i dve vetrenjače, a između dva rata izgrađen je mlin koji je radio sve do 1964. godine. Iz istog vremena je i ciglana koja i danas radi. Pošto je glavna privredna grana u Kaću zemljoradnja, dve zadruge su osnovane početkom 20. stoleća (prva 1902), a prestale su sa radom 1941. godine. Srpska kaćka štedionica kao zadruga osnovana je 1906. godine. Posle Drugog svetskog rata postojalo je poljoprivredno dobro i zemljoradnička zadruga, koji i danas drže tradiciju. Poslednjih decenija 20. veka nastali su manji industrijski pogoni i preduzeća, ali ima i zanatlija.

Sunčani breg. Na istočnom kraju Kaća (na izlazu prema Budisavi) ovih godina je izgrađen stambeni blok u kome je odnedavno i zgrada namenjena za ustanovu.

Prvi voz kroz kaćku železničku stanicu prošao je 1899. godine. Poštanski i telegrafski saobraćaj postoji od kraja 19. veka, a automatska telefonska centrala puštena je u rad 1971. godine. Selo je elektrificirano 1953. godine. Umesto kopanih i bušenih bunara, uveden je vodovod i gasna mreža. Kuće su ušorene, ali su ulice tek 1933-36. dobile službene nazive.

Pred Prvi svetski rat u Kaću je živelo 3150 Srba, 800 Nemaca i 150 Mađara. Posle rata broj stanovnika je u stalnom porastu. Nemci su se 1944. iselili u Nemačku, a u njihove kuće tokom kolonizacije uselilo se 180 porodica iz Bosne i dvadesetak porodica iz okoline Šida.

Do pre koju godinu glavna kaćka ulica, ustvari put Novi Sad – Titel, duga oko tri kilometra, skoro u celini je bila sa kućama podignutim pre 50 ili više godina. Nove kuće gradile su se unutar sela. Odnedavno se umesto njih pojavljuju nove kuće i u glavnoj ulici – Svetosavskoj i Kralja Patra I.

Ispod nekadašnjeg potesa „Vinogradi“ novogradnje se nastavljaju uz stari Kaćki put ka Novom Sadu.

Ovih godina započeta je izgradnja kanalizacione mreže koja će biti priključena na Gradsku kanalizaciju. Radovi u centru su slikani sredinom leta 2010.

Današnja pravoslavna crkva u Kaću podignuta je između 1840 i 1844. i posvećena je u slavu Svetog Nikole (letnjeg). Pre ovog hrama postojao je jedan manji za koji se na zna kada je podignut.

Smatra se da je ikonostas rezbario majstor iz Neština, a ikone oslikao nepoznati mastor iz Novog Sada.
Smatra se da je prvo pravoslavno groblje u Kaću bilo u porti stare crkve, koja je bila sagrađena od drveta i nalazila se 30 metara jugozapadno od današnje crkve.
Na osnovu najstarijih spomenika može se utvrditi da je groblje nastalo u drugoj polovini 19. veka. Na ovom groblju je sahranjen Đorđe Stefanović, književnik i saradnik Vuka Stefanovića Karadžića. Pre ovog groblja postojalo je staro groblje koje pamte stari Kaćani. Ono se nalazi na mestu današnjih kuća na početku Ulice Žarka Jovića i u Ulici Save Maleševa od broja 40-60.

Gradnja manastira koji će biti posvećen Uspenju Hristovom uz istočni kraj Sunčanog brega je u poodmakloj fazi.

U zapadnom delu Kaća, na prostoru koji je nosio naziv Vinogradi postojala je Vodica sa bunarom isceliteljske vode – religijsko kultno mesto. Vodice u Vojvodini su evidentirane od početka XVIII veka u ovim krajevima. Vodica je nedavno obnovljena i posvećena Svetoj Petki. Umesto nekadašnje vode iz bunara sada iz česme teče voda iz Gradskog vodovoda.

Ispred škole „Đura Jakšić“ je bista Mileve Marić – Ajnštajn. Otac Milevin je poreklom iz Kaća, a tu je imao i zadržao tokom vojnog službovanja kuću i salaš predaka. Detinjstvo male Mileve vezano je za taj salaš Marićevih.

Školu je Kać imao oko sredine 18. veka, a nova školska zgrada od naboja sagrađena je 1785. godine. Tokom 18. veka, preko tri decenije u kaćkoj školi službovao je Ilija Petrović, prvi poznati i jedini u to vreme kaćki učitelj. Početkom 19. veka, 1802/3, u školi je bilo blizu 50 đaka, dok danas Osnovna škola „Đura Jakšić“ broji oko 1200 učenika.

Predškolska ustanova.

Kać je još 1896. imao crkveno pevačko društvo kojim je rukovodio sveštenik Vladislav Vuković. U međuratno vreme postojao je sokolski hor. Srpska čitaonica osnovana je u Kaću 1907, a danas je to ogranak Gradske biblioteke u Novom Sadu sa oko 15000 knjiga.
Najstariji sportski kolektiv je Kaćki omladinski sport-klub (KOSK) osnovan 1912, a od 1926. menja ime u OFK „Jugović“ koje i danas nosi. (Ime je dobilo po Jovanu Jugoviću, jednom od začetnika srpskog vazduhoplovstva, soluncu, pilotu iz I svetskog rata, potpukovniku i komandantu I Vazduhoplovnog puka u Novom Sadu koji je poginuo u Pragu 1926. godine. Prema Enciklopediji NS.) Sportsko društvo „Jugović“ ima ekipe u fudbalu, rukometu, karateu, stonom tenisu, košarci i šahu. Teniski klub „Jugović“ je izvan sportskog društva.
(Tekst Dragana Kolaka)

Na tzv. Zrenjaninskoj petlji razvija se industrijsko-poslovna zona. „Unimet“ joj je je bio preteča.

Mladi zadružni jabučnjak.

Crni vir – sada mesto rekreaciono-ribolovne namene sa restorančićem

Crni vir

Uz stari Kaćki put kojim se za Novi Sad stizalo pored Rajine Šume i starog Šangaja (sada je na tom mestu upravna zgrada Rafinerije) pa preko šlajza na starom kanalu kod sadašnje Kvantaške pijace, su dva vira kojih se sećam iz vremena kad je taj put bio jedini. U Belom viru koji je bliže putu, leti se napajala stoka koja je u njivama radila, a mlađarija se kupala.

Beli vir je odmah pored starog Kaćkog puta.

Beli vir je sada uređen za kupanje i rekreaciju. Naravno i tu je restorančić.

Autor: Nenad Glišić
Datum: 01, 01, 2013.