Šajkaš – naselje na petokrakoj raskrsnici puteva | Равница магазин Архива

Šajkaška kroz objektiv Nenada Glišića

Šajkaš, ranije Kovilj Sveti Ivan i Kovilj Sentivan sa 4550 stanovnika drugo je po veličini naselje u titelskoj opštini, udaljeno od sedišta 20 kilometara. Podignut je na raskrsnici potiskog i podunavskog puta, na južnoj bačkoj lesnoj terasi, koja je zbog visinske razlike u odnosu na močvarnu aluvijalnu ravan bila pogodna za naseljavanje. Bio je Šajkaš i naselje koje je omogućavalo odmor i konačenje karavanima i putnicima što su se kretali potiskim i podunavskim putem.

U srednjem veku postojala je i tvrđava kao dokaz bezbednosti ovoga mesta po njih. Prvi pomen tvrđave je iz 1254. godine. Početkom 14. veka u dokumentima se sreće naziv Scentyuan. Pretpostavlja se da mu je ime Sentivan u srednjem veku dao feudalac Sentivanji. Kada su Turci zavladali Šajkaškom u njihovim defterima se Sentivan beleži u titelskoj nahiji. Najraniji turski popis 1554. zabeležio je osam kuća u Sentivanu, 1570. bilo ih je 18, a 1590. povećao se na 25 domova. Kroz 17. vek Šajkaš se ne spominje, jer je, kao i većina šajkaških sela, u to doba iščezao i postao pustara. Do 30-ih godina 18. veka bio je pustara u sastavu koviljskog graničarskog šanca. Kao malo naselje, koje su prisvojili graničari iz Kovilja, zabeležen je 1731. pod imenom Mali Sentivan. Verovatno je u to doba i nastao naziv Kovilj Sentivan i Kovilj(ski) Sveti Ivan. U vremenu nagle mađarizacije naselje dobija ime Šajkašsentivan (Sajkasszentivan), u značenju Šajkaški Sveti Ivan, kako bi se u komunikaciji razlikovao od Sentivana u gornjoj Mađarskoj. Kada su posle Prvog svetskog rata naseljima vraćana srpska imena, nove vlasti ovom mestu nisu vratile ime Kovilj Sveti Ivan, nego su iz mađarske složenice izostavile drugi deo, Sentivan, a zadržale Šajkaš.

Prilaz centru od Titela

Levo – za Žabalj; desno autoput i Kovilj; pravo Mošorin, i Titel (pravo, pa kod crkve desno).

Šajkaš je bio u sastavu slavonskog generalata, a od 1745. je uključen u Potisku granicu. Posle ukidanja granice bio je županijsko mesto, da bi se 1769. u drugom krugu priključio novoosnovanom Šajkaškom bataljonu. Posle njegovog ukidanja 1873. ponovo je u jurisdikciji bačko-bodroške županije. U sastavu ove županije, odnosno, titelskog sreza, Šajkaš se brže razvijao i koristio je svoje prednosti, pre svega trgovački put koji je išao od Novog Sada za Banat i Nemačko-banatsku regimentu. Od uključivanja u Šajkaški bataljon 1769. broj stanovnika sela je stalno rastao. Te prve godine popisano je 523 čeljadeta u 65 kuća, a poslednje bataljonske godine (1872) u 294 kuće živelo je 1770 stanovnika.

Tržni centar

Od vremena kada se beleže zanatlije (1815) u Šajkaš se iz provincijala doselio ćurčija Ilija Marinković. Imali su Sentivanci i čizmara Jovana Bobića. Izvesni Hercenhajter je držao krčmu i 1819. je kupio „plac“ za podizanje nove krčme. I trgovac Georgije Dobrojević je 1827. u svojoj kući otvorio krčmu. Pored krčmi, već tradicionalno Šajkaš je imao gostionice za prihvatanje putnika namernika (svratišta), pa je narečeni trgovac držao svratište „Kod zlatnog krsta“, koje je kasnije prešlo u vlasništvo Gavrila Pisarevića. I prvi trgovac o kome se nešto zna bio je Mihailo Avramović. Posle ukidanja Bataljona započinju novi odnosi u privredi. Osniva se 1903. zemljoradnička zadruga, a 1906. Narodna banka deoničarskog društva. Između dva svetska rata Šajkaš ima zemljoradničku zadrugu (1924-1940), dva mlina i ciglanu, a 1936. dobija fabriku mlečnih proizvoda namenjenih izvozu sira u Grčku i Egipat. Ukupno ima i 65 zanatlija.

„Današnja crkva građena je od 1818. do 1821. godine. Stradala je za vreme vojnih operacija u revoluciji 1848/9. godine pa je ponovo obnovljena. Toranj iznad satova završavao se piramidom pokrivenom običnim plehom obojenim crvenom bojom. Tokom Prvog svetskog rata zvonik je dobio današnji izgled sa pozlaćenim krstom na vrhu. Radovi na crkvi nastavljeni su i posle rata i konačno završeni 1924. godine. Hram predstavlja karakterističan primer pravoslavnih crkava iz prve polovine XIX veka.
Unutrašnjost hrama posvećenog svetom Dimitriju nije tako reprezentativan kao spoljašnost. Prvi ikonostas imao je samo četiri ikone, rad čuvenog srpskog slikara Dimitrija Avramovića, rođenog u Šajkašu, a koji je oslikao i Sabornu crkvu u Beogradu. Osim toga oslikao je ikonostas i zidove Karađorđeve crkve u Topoli, ikonostas manastira Vrdnika (Ravanica), pravoslavne crkve u Futogu itd. Prerana smrt sprečila ga je da oslika ikonostas u svom rodnom selu.“
Pre zdanja sadašnje crkve u Sentivanu je bila crkva koja je posvećena Svetom Dimitriju. Ona se nalazila preko puta sadašnje crkve, na mestu gde se danas nalazi parohijalna kuća.

Škola

Prva škola otvorena je posle 1772. godine. Imali su Sentivanci 1785. „prostu“ školu, ali bez učitelja. Sve te zgrade zidane su od lošeg materijala, ali nije poznato kada je selo dobilo bolju školsku zgradu u kojoj se učilo do revolucije 1848-9. godine. Najraniji poznati učitelj je Jovan Grujić. Posle ujedinjenja Vojvodine sa Srbijom 1919. sve osnovne škole, pa tako i šajkaška, pretvorene su u državne narodne škole.

U Šajkašu sam naišao na više očuvanih starih kuća koje daju mestu izgled autentično vojvođanski.

Veći broj slika iz Šajkaša iskoristio sam da predstavim narodno graditeljstvo vojvođanskog sela.

Od 1918. u svim šajkaškim mestima postojale su čitaonice organizovane po nacionalnoj osnovi, a među tri mesta sadašnje titelske opštine koja su imala biblioteku bio je i Kovilj Sveti Ivan, tj. Šajkaš. Prve novine u Šajkaškoj bio je list Šajkaški glas koji je 1898. pokrenuo Stevan Stevanović, sveštenik iz Kovilj Sv. Ivana.

Danas je Šajkaš mesto u ekspanziji, na petokrakoj raskrsnici puteva prema Novom Sadu, Žablju, Mošorinu, Titelu i prema Kovilju, odnosno, direktnom vezom sa međunarodnim putem E-75. (Tekst Kolak Dragana)

Na izlasku prema Mošorinu je obeležje u spomen mošorinskom parohu proti Vlaškaliću koga su tu pogubili za vreme januarske racije 1942. U crkvi je velika slika sa likovima žrtava racije iz Šajkaša.

Na južnom zidu crkve je nadgrobna ploča jednog od pilota poginulih u vazdušnoj borbi iznad šajkaša u kratkom aprilskom ratu 1941. Spomenik pilotima je pored puta za Titel, bliže Gardinovcima, na mestu gde je pao pogođeni avion.

Šajkaška Mundijada je prilično jedinstvena u mnoštvu vojvođanskih „…ijada“.