Šajkaška kroz objektiv Nenada Glišića

Prvo naselje na mestu današnjeg Đurđeva pominje se 1513. godine kao posed sremskog vladike. U turskom periodu ovo naselje je pripadalo titelskoj nahiji posle čega je potpuno opustelo. Naseljavanje današnjeg Đurđeva je otpočelo 1800. godine kada su se 203 srpske porodice doselile iz Temerina. Već 1806. godine podignuta ja pravoslavna Crkva Sv. Vaznesenja Gospodnjeg. U drugoj polovini 19. veka počinje doseljavanje Rusina iz Ruskog Krstura i Kucure.
Prema popisu iz 2002. bilo je 5137 stanovnika; Srba 68,87%, a Rusina 23,30%.
Đurđevo je u opštini Žabalj.

„Đurđevo je izgrađeno na meridijanskom putu koji prolazi sa desne strane Tise. Istočna strana sela naslanja se na aluvijalnu terasu. Selo je podignuto u skladu sa najboljom tradicijom planske gradnje i propisima. Selo je kvadrat ispresecan pod pravim uglom pravim i širokim ulicama. U sredini Đurđeva je veliki slobodan prostor sa parkom oko kojeg su sve značajnije javne zgrade i privatne kuće. Za razliku od kvadratne površine sela, atar Đurđeva je nepravilnog oblika i formiran je na feudalnim posedima početkom 19. veka, kada je selo pripojeno Šajkaškom bataljonu.
Tokom 14. i 15. veka ostalo je nešto tragova o Đurđevu. Za turske vladavine pripadalo je titelskoj nahiji u Segedinskom sandžaku. Oko 1570. imalo je četiri kuće, ali je kasnije opustelo. Obnovljeno je 1800. sa 203 srpske porodice doseljene iz Temerina. (U Temerinu i danas postoji deo i MZ „Staro Đurđevo“. Da li ima veze sa preseljavanjem – nisam utvrdio.)

U parku je spomenik žrtvama fašističkog terora i borcima NOB. Sve četiri strane postamenta su ispunjene imenima.

   

Naselje je dobilo naziv Đurđevo, verovatno, zato što je obnovljeno u proleće na Đurđevdan. Ili, ime je moglo poteći od imena terena koji se u starini zvao Almaš-Senđerđ (Almas-Szentgyorgy), a možda i zato što je 1413. na tom prostoru zabeleženo selo Đerđi (Gyorgyi) koje su Srbi zvali Đorđevac. Tek, pismenih dokaza o krštenju sela nema. Posle razvojačenja Šajkaškog bataljona 1873. Đurđevo pripada Bač-Bodroškoj županiji.
Tokom 19. veka broj stanovnika značajno raste. Tome su naročito doprineli Rusini koji se u velikom broju doseljavaju iz drugih mesta. Krajem 19. veka doseljavaju se Nemci i Mađari. Stanovništvo se uglavnom bavi zemljoradnjom. Potreba za zanatlijama bilo je i u ovom mestu. Kao i kod svih šajkaških naselja podaci o zanatlijama se mogu pratiti od 1815. godine. Te godine se pominje nekoliko dućanskih i stočnih trgovaca. Todor Mušicki je jedan od dućandžija. Zato što nije mogao da zarađuje za život ćurčija Georgije Mihajlović želeo je da se 1816. iseli , ali mu nije odobreno, jer bi oslabila njegova kućna zadruga. Iste godine se iselio čizmar Mihail Jovanov. Devet trgovaca stokom se pominju 1833. godine. Oni otkupljuju 5-30 mršavih goveda dohrane ih i prodaju mesarima. Đurđevo je 1900. imalo svoju zemljoradničku zadrugu i 1904. Srpsku čestičarsku zadrugu (štedionicu). Između dva svetska rata ima čak tri zemljoradničke zadruge, od 1929. do 1940.godine. U ove zadruge bili su učlanjeni i Rusini. Imalo je Đurđevo i Zemljoradničku kreditnu zadrugu (1929-1941). Od slabe industrije imaju mlin i ciglanu. Od 1913. je delovalo Opštinsko privredno društvo Rusina.

„Nije poznato kada je tačno gradnja đurđevačke pravoslavne crkve završena, ali se može pretpostaviti da je ona već 1806. godine bila osvećena zajedno sa vilovskom crkvom, koja je takođe počela da se gradi 1805. godine… Što se tiče eksterijera novopodignute crkve u Đurđevu zna se da je ona bila dužine 28 m, širine 8,5 m, a toranj je bio visok 22,7 m. Crkva je građena od dobrog materijala, u baroknom je stilu, sa vitkim i elegantnim zvonikom na zapadu… Po svojoj arhitekturi, kako po eksterijeru tako i po enterijeru, to je bila najlepša pravoslavna crkva ne samo na području Šajkaškog bataljona, već i jedna od najlepših seoskih crkava u celom slavonskom graničarskom području… Nema dovoljno podataka o enterijeru ove crkve i o njenom prvobitnom ikonostasu, ali je on verovatno postojao i do revolucije 1848-1849. godine, kada je uništen.
Za postojeći ikonostas iz 1911. u srpskoj pravoslavnoj crkvi Svetog Vaznesenja u Đurđevu rezbariju je uradio Josif Lukić, stolar iz Novog Sada. Ikone je izradio Jovan Kašanski, slikar iz Nadalja, po ceni od 8. 000 forinti. Izgleda da Kašanski nije radio sam, jep se prepoznaju i drugi autori, ali njihova imena nisu poznata. Prestonu ikonu sv. Nikole uradio je Rus D. Tolmačev 1924. godine. Ikone u svodovima crkve radio je Stevan Aleksić, dok je celivaće ikone radio novosadski slikar Nikola Dimšić 1856. godine.“

Najlepša pravoslavna crkva u celoj bivšoj Slavonskoj granici je crkva Sv. Spasa u Đurđevu. Podignuta je ubrzo po naseljavanju ovog mesta. Građena je od solidnog materijala, dugačka 28 metara, široka 8 sa tornjem visokim 22,7 metara.
Srpska škola u Đurđevu nastala je posle naseljavanja sela 1800. godine. Posle četiri godine zabeleženo je da je školska zgrada nova i dobra i da ima 40 đaka. Sredinom 19. veka bila je u lošem stanju i sa dve učionice. Prvi poznati učitelj bio je đakon Ćiprovac. Njega je 1816. zamenio Aleksandar Mušicki iz sela. Neposredno pred ukidanje Šajkaškog bataljona Đurđevo je imalo Pavla Bokšana, učitelja za mušku decu i Iliju Barbulovića za žensku. Od 1919. u Đurđevu je škola postala državna narodna škola.’’ (Tekst Dragana Kolaka na sajtu Ravnica)

„Naseljavanje Rusina u Đurđevo“
Rusini su se počeli naseljavati u Bačku sredinom 18. veka. Pre dolaska u ove krajeve, oni su živeli u severoistočnim županijama, u Zakarpatju. Kao vrlo pokretna populacija, širili su se na prostoru Ugarske istočno od Tise, stapajući se sa drugim narodima, a naročito sa Mađarima i Slovacima. To je ostavilo vidne tragove u jeziku, običajima, odeći, imenima i prezimenima rusina.
Socijalne prilike u kojima su Rusini živeli u svojoj postojbini, bile su izuzetno teške. Najteži položaj seljaštva u Ugarskoj bio je upravo u njenim severoistočnim županijama. To je područje sa neplodnim zemljištem, snežnim zimama, a pored toga, Rusini su stalno bili ugnjetavani od stranih feudalaca i imali su osećaj verske nesigurnosti. Jedina prednost u ovakvim okolnostima, bilo je pravo preseljavanja sa jednog feudalnog poseda na drugi. Tako su se u potrazi za boljom zemljom i blažim oblicima feudalnog ugnjetavanja, Rusini selili sve južnije delove Ugarske.

Grkokatolička – rusinska crkva

Crkva Rođenja Presvete Bogorodice

Svoju prvu crkvu, smeštenu u preuređenoj privatnoj kući Đure Vislavskog na današnjoj Rusinskoj ulici br. 11, grkokatolički vernici su osvetili 18. februara 1880. godine, na praznik Tri Jerarha. Međutim te iste godine kupljen je plac sa kućom na lokaciji današnje Stare rusinske škole, te je jedan deo kuće pretvoren u bogoslužbeni hram, a drugi u prvu rusinsku konfesionalnu školu sa učiteljskim stanom. Druga crkva grko-katoličkog đurđevačkog življa posvećena je 21. novembra iste 1880. g. na praznik sv. arhangela Mihaila.

Unutrašnjost Rusinske crkve

Gradnja današnjeg grkokatoličkog hrama „Rođenja Presvete Bogorodice“ započeta je u proleće 1900. godine, a već krajem iste godine, osvećena je nova „Malo-gospojinska“ crkva.
Ikonostas je postavljen par godina nakon završetka izgradnje crkve, medutim nije poznato ko je autor ikona. U parohijskoj Hronici postoji samo podatak, da su ikone rađene u Slovačkoj. Oslikavanje enterijera sv. hrama obavljeno je 1914 godine rukom novosadskog dekorativnog slikara A. Hodovanjija, a obnavljano je 1970. godine od strane Vasilija Ujfalušija, po rodenju Đurđevčana. (Sa sajta grkokatoličke crkve)

   

Bačka je u 18. veku, kao oblast sa dosta slobodne i plodne zemlje, privlačila mnoge narode, pa i Rusine. Tu su privatne spahije tada držale samo nekoliko poseda, a ostalo zemljište bilo je u posedu Dvorske komore, odnosno slobodnih kraljevskih gradova (Novi Sad, Sombor, Subotica) i Vojne granice (najpre Potisko-pomoriške, a zatim Šajkaškog bataljona). Komora je u to vreme bila zainteresovana prvenstveno za naturalnu i novčanu rentu, a manje za radnu rentu (rabotu) od seljaka, što se u postojećim uslovima moglo ostvariti jedino povećanjem broja stanovnika. Ove okolnosti iskoristili su i Rusini pa su se sredinom 18. veka počeli naseljavati u Bačku… Prema starim hronikama i narodnoj tradiciji, naseljavanje Rusina u Krstur počelo je 1745−1746. godine. Organizovano i zvanično naseljavanje Rusina u Krstur počelo je 17. januara 1751… naseljavati su se mogli samo oni Rusini koji su imali pravo slobodnog preseljavanja i koji su bili grkokatoličke veroispovesti.

Nove kuće su u Đurđevu retkost. No, stare su dobro održavane, čini mi se bolje nego što uobičajeno viđamo u našim selima.

S obzirom da je prosečan seljački posed ovde iznosio oko pola sesije zemlje, takva imanja su mogla obrađivati sama domaćinstva pa nije bilo potrebe za nadničarima. Zato su se mnoge nadničarske rusinske porodice iz Krstura i Kucure selile u druga mesta u potrazi za izvorom egzistencije. Njihovo naseljavanje je išlo u dva pravca; na jugoistok, prema Novom Sadu i istočno, u Šajkašku, a drugi pravac je bio prema Sremu, u Šid i druga naselja.
Za naseljavanje teritorije Šajkaškog bataljona, Rusini iz Krstura bili su zainteresovani već sredinom osamdesetih godina 18. veka, kada Đurđevo, kao naselje još nije bilo formirano. Nije tačno poznato kada su se pojedini Rusini počeli naseljavati na ovu teritoriju, ali u parohijalnom popisu vernika novosadske grkokatoličke parohije (1802), Rusini se još ne spominju na teritoriji Šajkaškog bataljona. Međutim, već prema popisu iz 1810, iste parohije, navodi se podatak da je u Šajkaškoj naseljeno 86 Rusina i to; u Kaću 13, Đurđevu 16, Sentivanu 11, u Gospođincima 2, Mošorinu 6, a u Nadalju sa Feldvarom 6 Rusina. U sledećem popisu (1825), u Šajkaškoj je bilo 213 Rusina i to; u Kaću 12, Đurđevu 25, u Sentivanu 17, Gospođincima 16, u Čurugu 16, Žablju 23, u Vilovu 14, Loku 16, u Mošorinu 14, Gardinovcima 18, u Nadalju sa Feldvarom 15, u Kovilju 18 i u Titelu 9 Rusina.

… Prema zapisima Havrijila Kosteljnika, Rusini su se počeli naseljavati u Šajkašku u prvoj polovini 19. veka. U Hronici grkokatoličke parohije u Krsturu, on navodi da su se Rusini, koji su prvi došli u Đurđevo, posrbili, a oni koji to nisu učinili, pobegli su za vreme revolucije 1848/49…

Ovde su bili pekara, kafić … do pre dve godine.

Slikovita trščara je sačuvana i sada su u njoj ugostiteljski objekat i prodavnica.

O Rusinima u Šajkaškoj do revolucije 1848, pored statističkih podataka, veoma se malo zna. Pretpostavlja se da je u arhivi grkokatoličke parohije u Novom Sadu bilo više podataka, ali je ona uništena u revoluciji 1848, pa su tako nestali i podaci vezani za Rusine u Šajkaškoj, u prvoj polovini 19. veka. Nešto više podataka o Rusinima nalazi se u dokumentima iz sedamdesetih godina 19. veka. Prema popisu iz 1880, u Đurđevu je 326 Rusina, a 1894, zabeleženo je 930 Rusina u ovom bačkom naselju. (Delimično skraćen tekst Otić Ljubice na sajtu Rusnakinfo.)

Najlepši objekat profane arhitekture je školska zgrada.

Srpska škola u Đurđevu preseljena je iz Temerina kad su se srpske porodice 1800. godine doselile u ovo mesto. Već posle četiri godine zabeleženo je da je školska zgrada nova, dobra i da je pohađa 40 đaka. U periodu od 1800. do 1917. godine srpska škola u Đurđevu je promenila nekoliko naziva. Rusinska škola u Đurđevu počela je da radi 1880. godine. Posle II svetskog rata škola u Đurđevu se razvija. Škola postaje osmogodišnja i za obe narodnosti jedinstvena, sa nastavom na srpskom i rusinskom jeziku u odeljenjima za decu rusinske narodnosti. Jedinstvena osnovna škola u Đurđevu 1955. godine dobila je ime najomiljenijeg dečjeg pesnika Jovana Jovanovića Zmaja, pa tako svake godine učestvuje na Susretu Zmajevih škola.(Sa sajta Škole JJZ)

Vest od pre mesec dana:
„Posle više od 100 godina, osnovna škola „Jovan Jovanović Zmaj“ u Đurđevu, dobila je fiskulturnu salu. Novac je delom obezbeđen iz samodoprinosa i budžeta opštine Žabalj, a izgradnja je završena zahvaljujući investiciji Pokrajinskog fonda za kapitalna ulaganja vrednoj 30 miliona dinara. Nikada pre škola nije imala fiskulturnu salu.“

Na kraju sela prema Žablju je groblje.

Na jugozapadnom kraju sela bila je vetrenjača. Potražili smo je, ali u okolini bare, gde bi trebalo da je bila, nismo naišli na nikakve ostatke.

No, na sajtu Društva za zaštitu životinja i prirode Đurđevo, naišao sam na tekst o njoj:
„Godine 1914. sagrađen je prvi mlin na vetar. Ferenc Puškaš je 1916. godine započeo otkup nove vetrenjače. Uz ovaj objekat novi korisnik dograđuje kućicu sa sobom i kuhinjom. Okućnicu je činila bašta i voćnjak. Imanje je u celosti otkupljeno u narednih par godina. Danas se na tom mestu nalazi kuća za goste. Pošto se Ferenc Puškaš 1936. godine seli u Čurug, posao nastavlja njegov sin. Specijalni kamen za mlevenje žita koji je korišćen u vetrenjači sačuvan je i danas se nalazi kao eksponat u parku salaša.
Proces proizvodnje je unapređen i uvođenjem nove, uglavnom ženske radne snage za prosejavanje i izbacivanje žita. Po završetku Drugog svetskog rata unapređena je funkcionalnost salaša dogradnjom sobe, kao i pomoćnih objekata uz kuću. A radi zaštite od jakih vetrova na tom delu terena 1951. godine zasađena je šuma. Mlin je normalno mleo na vetar do 1959. godine.

 

Mlinski kamenovi su sačuvani na Salašu na kome je azil za životinje. (Slika je sa pomenutog sajta.)
Te godine se na vetrenjači lome krila, čime se završava era tradicionalnog načina rada, a nove tehnike polako ulaze u život. Te godine je za pokretanje mlinskih kamenova kupljen dizel motor, a već 1965. godine na salašu je uvedena struja. Elektrifikacijom, zbog pojave mnogo malih „krupara“, delatnost mlevenja žitarica se decentralizuje pa salaš brzo gubi svoju prvobitnu funkciju. Zbog toga je 1969. godine nabavljena kružna testera za sečenje drveta, ali i ta delatnost traje samo četiri godine.
Od 1975. godine propadanje imanja je sve vidljivije. Te godine severni deo objekta vetrenjače se urušava zbog vlage, a za opravku niko nije zainteresovan. Ova đurđevačka vetrenjača tako je i nestala, pošto se 1978. godine srušila sama od sebe.

Vodica

U knjizi Mirjane Đekić „Vodice u Vojvodini“ našao sam da i u Đurđevu postoji vodica. Posle više bezuspešnih raspitivanja našao sam i nekoga ko je za nju znao, pa sam je i ja lako našao.
Vodica – kultno religijsko mesto sa čudotvornom lekovitom vodom, staro verovatno tek nešto manje nego samo selo, je oko pola kilometra od kraja sela na severoistočnoj strani. Vidi se da je bunar nedavno obnovljen, a i nastrešnica je skorašnja.
Zaustavio sam orača i od njega čuo da ljudi izlaze na Vodicu na Veliku Gospojinu (kojoj je vodica posvećena); da se tada sveti voda i održava oko Vodice prigodna svetkovina.

Pogled na Đurđevo od Vodice

Autor: Nenad Glišić
Datum: 01, 01, 2013.