Najmlađe selo Šajkaškog bataljona
Ovovremeni Nadalj je najmlađe selo u Šajkaškoj. Naseljen je odjednom između 1800. i 1801. godine. Nadalj je jedino od 14 naselja Šajkaške koje leži „s one strane jarka“, odnosno, rimskih šančeva. Osnovanjem Nadalja zaokružene su granice Šajkaškog bataljona u trouglu Dunav – Tisa – rimski šančevi. U ondašnjem Šajkaškom području bilo je viška zemlje u državnom vlasništvu, tzv. predijumi. Vlastima je odgovaralo da se ta zemlja podeli doseljenicima, jer bi time potpomogli privredni razvoj i veštački povećali broj stanovnika i budućih vojnih obveznika. Dvorski ratni savet je planirao da u blizini Čuruga naseli nemački živalj iz „rajha“. Posle dosta peripetija odlučeno je da se na predijumu „Nadalj“ nasele Srbi iz provincijala. Početno naselje se razvijalo oko dveju glavnih ulica koje se seku pod pravim uglom i vode na četiri glavne strane sveta. Ostale ulice povlačene su paralelno sa njima. Oko raskršća glavnih ulica postojao je slobodan prostor koji je namenjen podizanju parka. Nadalj ima oblik četvorougla, a atar mu je u obliku nepravilnog petougla. Nadalju pripada i eksteritorijalni potes Boronj pored Tise u žabaljskoj opštini. Danas Nadalj pripada srbobranskoj opštini. Za godinu osnivanja sela zvanično se uzima 1801. godina. Prvi Nadaljčani su se doselili iz komorskog sela Čeba (Čelareva) pošto je to selo prodato spahiji Marfiju. On je na račun Srba delio zemlju doseljenim Nemcima, a Srbi su spas potražili u Vojnoj granici. Komandant Bataljona Stanisavljević dobio je dozvolu da ove Srbe naseli na pustari „Nadalj“ kod Čuruga. Pri osnivanju Nadalja zabeleženo je 98 starešina porodica sa oko 900 žitelja. Prilikom rasformiranja Šajkaškog bataljona 1872. popisana je 271 kuća i 1669 stanovnika.
Istorija pamti da su u blizini ovovremenog Nadalja još u 16. veku postojala dva naselja koja beleže izvori – istoimeno selo Nadalj i selo Nadaš. Postoje tri pretpostavke o nastanku imena Nadalj. Od češke reči „nadol“, srpske „najdalja“ i mađarske „nadalya“ što znači nisko, močvarno, trskovito zemljište. I četvrto tumačenje da je nastalo od reči „nadaly“ što na staromađarskom znači pijavica. A njih je bilo u močvarnim predelima ovoga kraja. Najstariji pomen sela pod imenom Nadalj potiče iz 1543. godine. Selo se pominje u dokumentima kaločke mitropolije u vezi sa plaćanjem poreza. Istovremeno se pominje i selo Nadaš. Turski defter je 1590. u Nadalju zabeležio 19, a u Nadašu 25 poreskih obveznika.
Kada je formirana Potiska granica (1701) Nadalj se spominje kao predijum (pustara) Čuruga. Prilikom razrezivanja poreza vlasti bačke županije popisale su 1702. 40 muških punoletnih glava. Rakocijevi „kuruci“ su 1705, verovatno, opustošili Nadalj, jer se posle retko spominje kao naselje, a više kao pustara. Prilikom naseljavanja Nadalja svaka porodica je dobijala plac na kojem je podizala kuću. Prve godine naseljavanja podignut je stan za oficira, krčma, opštinska kuća i škola. Odmah je bila podignuta, doduše, trošna crkvica pokrivena trskom. Sadašnja pravoslavna crkva počela je da se gradi 1811, a završena je 1813. i posvećena je rođenju sv. Jovana (Ivanjdan). Crkva je u Buni 1848-9. izgorela, ali je posle zaključenja mira obnovljena. Prvi sveštenik bio je Teodor Georgijević, doseljenik iz Čeba. Sve do podizanja nove crkve (1811/13) bogosluženja su držana i u školskoj zgradi. Prema izvorima za 1802/3, učitelj Nikola Kešanski učio je 30 đaka. Za vreme velike poplave 1816. škola je oštećena pa je morala da se gradi nova. Nova zgrada podignuta je 1850. godine.
Sela u Šajkaškom bataljonu bila su povezana najprimitivnijim zemljanim putevima. Sredinom 19. veka pored Nadalja je prolazio poštanski put, „pored krčme ’Gat’ i čuruških livada“. Na istom putu otvorena je krčma za koju je Ledinčanin Zaharije Stanković sa komandom Bataljona zaključio 1791. najstariji ugovor na bataljonskom području. Krčmu je Stanković podigao o svom trošku na pustari „Nadalj“ pored nasipa između Feldvara i Temerina deset godina pre osnivanja sela.
Nadaljčani su se bavili zemljoradnjom i stočarstvom, ali prvo zanimanje im je graničarska služba. S obzirom da je Šajkaška imala vojnu organizaciju vlasti to je više nego u provincijalu postojala potreba za zanatlijama različitih profila: kovači, kolari, puškari, abadžije, ćurčije, tesari i drugi. Najstariji pisani podatak o zanatlijama u Nadalju je iz 1815. kada je kovački kalfa Jakov Miladinov dobio dozvolu da se naseli, a onda se 1823. iselio u Turiju. U Nadalj se 1815. doselio i prvi kolar Nemac Paul Blajh.
Prvi trgovac u selu bio je Matija Lorenc koji je već imao kirčmu, ali je 1817. otvorio i dućan. U selu je bilo pekara, moralo je biti i mlinara, pominje se Jovan Nićiforov koji 1826. nije dobio dozvolu da se naseli u Nadalju, niti da podigne suvaču, jer je već 1815. postojala jedna suvača dovoljna celom selu. Ovu suvaču je Luka Dejanović prodao nekom Filipu Kužeti.
Istorija Nadalja od osnivanja (1801) vezana je za sudbinu Šajkaškog bataljona. Do 1808. Nadalj je sa Čurugom činio jednu kompaniju (četu), a onda je zajedno sa Gospođincima formirana druga sa sedištem u Nadalju. Komandant ove jedinice bio je kapetan Lobarda. Najpoznatiji nadaljski oficir sa zavidnom graničarskom karijerom bio je Stevan Surdučki. U revolucionarnoj 1848-9. Nadalj sa Čurugom su, kako beleže izvori, bili najbuntovnija mesta u Bataljonu. Vesti o revoluciji stigle su i u Nadalj u kome je već 1. aprila 1848. održan zbor graničara sa kojeg su upućena „narodna zahtevanja“, odnosno, revolucionarni program Srba koji zajedno sa ostalima treba odneti u Beč. I Svetozar Miletićje onih dana održao govor u Nadalju. Učitelj Petar Zarić i graničar Lazar Surdučki predstavljali su Nadalj na Majskoj skupštini (13/1. maj 1848) u Sremskim Karlovcima. Nadalj je sa vojnog gledišta postao važno mestu u sistemu odbrane na liniji Turija – Feldvar (Bačko Gradište). U strašnoj prolećnoj ofanzivi generala Morica Percela, 1849, Sentomaš (Srbobran) je doživeo težak poraz, a zatim su redom zauzimana, razarana i paljena i ostala šajkaška mesta. Posle završetka rata i uspostavljanja mira Nadaljčani su se vraćali svojim, iako popaljenim, kućama. Doseljavale su se i nove porodice, a naročito posle ukidanja Šajkaškog bataljona 1873. godine. Naseljavanje Nadalja nastavljeno je sve do kraja Prvog svetskog rata. Među 1621 Nadaljčaninom popisanim 1873. bilo je 26 Nemaca i tri Slovaka, a 1910. od 2728 stanovnika skoro 15 odsto činili su Mađari, Nemci, Rusini, Jevreji i drugi.
Posle razvojačenja Bataljona brzo se prelazilo sa naturalne na robno-novčanu privredu što je zateklo nespremne Šajkaše i dovelo do nazadovanja u zemljoradni i stočarstvu. Osnivanje zemljoradničkih zadruga bio je pokušaj da se pomogne seljacima i selu. U Nadalju je prva zadruga osnovana 1902. godine. Verovatno je tokom rata prestala sa radom, ali je tradiciju nadaljskog zadrugarstva 1921. nastavila Srpska zemljoradnička zadruga sa 54 zadrugara. Osnovana je i Srpska turinsko-nadaljska zadruga za pomaganje i štednju 1905. i postojala je do 1918. godine.
Na kraju Prvog svetskog rata, 15. novembra 1918, u Nadalj je ušla srpska vojska, smatra se, pod komandom oficira Ivice Živaljevića. Na skupštini u Novom Sadu (25.11.1918) odluku da se Vojvodina prisajedini Srbiji podržali su predstavnici Nadalja sveštenik Vojislav Kovačević, učitelj Kamenko Čura i zemljoradnik Milan Rakić. U Nadalju je 3. februara 1919. ustanovljen Narodni odbor opštine.
Između dva rata i dalje je poljoprivreda najvažnija privredna grana. Od sitne industrije imali su mlin (1926) i kudeljaru (1938). Ciglana, koju je još 1898. podigao Franja Šmit, obnovljena je 1906. i modernizovana 1930. godine.
Izvori navode da je 1878. u Nadalju postojala Srpska čitaonica u kući Pante Surdučkog. Biblioteka sa čitaonicom obnovljena je 1905. i ponovo reorganizovana 1911. u Srpsku ratarsko-zanatlijsku čitaonicu. Sve do Drugog svetskog rata biblioteka i čitaonica su bile u istim prostorijama Svetosavskog doma. Krajem osamdesetih godina 19. veka Nadalj je imao Srpsko pevačko društvo.
Literatura: Lazar Rakić, Nadalj, Matica srpska, Novi Sad 1988.
Šajkaška I i II, istorija, MS i VM, Novi Sad 1975.
Autor: Dragan Kolak
Datum: 16, 02, 2008.