Zakasneli prevodi Sterije na slovački jezik

U svojoj monografiji „Srpska drama u Slovačkoj“ koja je prošle godine objavljena u izdanju Sterijinog pozorja (prevodilac: Mihal Harpanj), čuveni prevodilac sa srpskog jezika i istoričar književnosti pisane na srpskom i hrvatskom jeziku, Jan Jankovič, skoro žalostivo konstatuje kako Trifkovićeva Izbiračica, kao ni Sterijine drame koje su vojvođanski Slovaci između dva rata igrali na srpskom, u međuratnu Slovačku nisu dospele. Bez dugog dvoumljenja ovaj slovački lingvista i istoričar, književni kritičar i kulturolog najšireg dijapazona intelektualne radoznalosti koji ne krije da je začaran komediografskim opusom Dušana Kovačevića, a posebno Balkanskim špijunom i Maratoncima, objašnjava da je glavni razlog apstinencije slovačkog glumišta glede Sterijinih istorijskih drama i veselih pozorja taj što nije bilo štampanih prevoda. (36. s . monografije). Kako na profesionalnoj sceni, tako i na amaterskoj, jer istraživanja uvaženog pana Jankoviča dokazuju da je slovačko amatersko pozorište u potpunosti kopiralo repertoar profesionalnih teatara, u kojemu je, to se zna, u međuratnom periodu gospodario neizbežni i sveprisutni Nušić.

Jedan paradoks percepcije srpske drame u Slovačkoj

Jedan od paradoksa percepcije srpske drame u Slovačkoj, kako navodi pan Jankovič, jeste taj što su osnivači novije srpske drame bili tesno povezani sa Slovačkom, ali njihove drame nisu prevođene na slovački niti su igrane.“
Da bi se isključila svaka nedoumica koga je autor monografije imao u vidu i koji su razlozi tom paradoksu, podseća nas da je otac srpske drame Joakim Vujić(1722-1847) pohađao licej i studije prava u Bratislavi, jedan od 1200 srpskih đaka koji su ga pohađali, a u tom slovačkom gradu su tada uz ostale zanimacije i montaže atrakcije igrane i sentimentalne Kocebuove komedije.
A otac srpske komedije (u našoj dramskoj litaraturi sve neki očevi i oci) „sazivač ovog sobranija“, kir Sterija, (1806-1856) studirao je pravo u Kežmarku, „trgu sira“ na krajnjem severu Slovačke, (danas: Kežmarok), a kroz tu veliku školu ne beše sam od srpskog roda i plemena nego je pre i posle njega bilo ukupno 350 školaraca u ovoj nevelikoj varoši, a po školi svojoj na dobru glasu.

Bez Vojčana se ne može ni u dalekom Kežmarku, „trgu sira“

Pošto smo dolazeći na ovaj skup prešli preko Prolaza Miloša Hadžića, Vojčanina po rođenju, mada su ga, kažu, u ovo pitomo sremsko selo doneli u kolevci, ljubezno od nas bi bilo kad bi smo spomenuli najznamenitijeg Vojčanina, pesnika i romanopisaca Vladislava Čikoša. I to ne zato što je punih 6 godina (od 1827. do 1833.) bio jedan od najplodnijih saradnika „Serbske letopisi“ ni zbog romana mu „Stoimira i Ljubisave“, romantičarske povesti na „bazi zbog ljubavi pomirenija kojekavog“, pa čak ni radi ode na „Srpsku letopis“, ali ne, nikako ne, ni radi one druge, od celih 16 strofa, „Ode Lukijanu Mušickome“, nego jednostavno zato što Vojčanin Vladislav Čikoš, sin Jovana zastavnika iz Slankamena, slušatelj prava beše zajedno sa našim Sterijom, i cimeri behu, istog su se dana na licej upisali, dne 20. septembra 1828., a godinu dana kasnije, po kazivanju zaštićenog svedoka istorije književnosti Živana Milisavca, kao najbolji i nerazdvojni školski drugovi u Kežmarku cele 1829. (a za dalje , ne zna se) behu jedini ptenumeranti Vukove „Danice“.

Vojačke veze sa Slovačkom od praiskona

A da je Vojka od praiskona imala neke tajne veze sa Slovačkom, dokaz je što pored Srema koji od 15. veka još podiže i neguje svoju Vojku koja mu je ne jednom u istoriji obraz osvetlala, pa se njome s razlogom više uvek iznova diči i ponosi, pronađena još samo jedna jedina Vojka u ostatku sveta i to baš u Slovačkoj, Vojka na Dunavu, kod Dunajske Strede. Tako je zavičaj Sterijinog cimera, Vojčanina Vladislava Čikoša, ušao u Evropu znatno pre od njegovih Vrščana pozoriščana sa svekolikim im Kir Janjama, Kir Dimama, vinogorjima, vinarijama, lekovima i ljekarnama, Ružičićima i Femama.

Sve sami očevi i oci srpske drame, takođe same

Njima dajemo spomen ovu, a mi se ponovo vraćamo razlozima koje naš Jan Jankovič navodi zbog čega očevi i oci srpskog pozorišta, iako slovački štićenici (dok su bili đaci) nisu prevođeni na slovački jezik. Razloga je bilo, svakako više, a među njima treba posebno navesti bar tri: prvi što se u prvoj polovini 19. veka uopšte malo šta i prevodilo na slovački jezik iz književnosti južnih Slovena, drugo, što je ne samo u nihovim dramama nego i u komedijama bilo mnogo specifičnosti koju slovački čitaoci ili pozorišni gledaoci, svejedno, ne bi najbolje razumeli, a treći razlog što su i srpski i slovački pisci imali iste književne uzore. I ruku na srce: Joakim Vujić je ubrzo zaboravljen i u srpskom pozorištu, a Sterijine drame sa tematikom iz srpske istorije nisu bile prihvaćene ni u razuđenijoj pozorišnoj sredini češkog govornog jezika.

Prvi prevodi Sterije na slovački u časopisu Novi život

U drugoj polovini prošlog veka uvek aktivni i sa neposustalom intelektualnom radoznalošću vojvođanski Slovaci objavljuju u časopisu za književnost, jezik i kulturu Novi život koji je izlazio u Bačkom Petrovcu prevod Pokondirene tikve „Ked se bačkor opapuči“ (Kad se tikva pokondiri). Bilo je to 1956, a prevodilac je bio Jan Labat (Jan Labath). Godine 1981. objavljen je prevod Pokondirane tikve kao „Popanštena tekvica“, a prevodilac je bila Mirjana Šišolakova, kćerka vojvođanskog Slovaka Andreja Vrbackog. Prevod je imao pozitivan odziv, ali samo kod amatera, iako je pozitivnom recenzijom objavljenom u časopisu Javisko recenznt Ladislav Obuh svesrdno preporučio za uvršatavanje na repertoar.

Bačkor i kotrba na scenama slovačkih pozorišnih trupa u Vojvodini

Na sceni amaterskog pozorišta u Kovačici izvedena je na slovačkom jeziku Pokondirena tikva (Ked se bačkor opapuči) 1951. godine, čak pet godina pre nego što je prevod ove i kod Slovaka najčešće izvođene Sterijine komedije objavljen u Novom životu (1956.), što svedoči da su prevedena Sterijina dela dospevala na repertoar amaterskih trupa znatno pre štampanja. Kako navodi Tomaš Hriješik, jedan od nasvestranijih pozorišnih stvaralaca kod vojvođanskih Slovaka, nažalost tragično nastradao u naponu stvaralačke snage, u svom istraživačkom projektu o repertoaru Pozorišta u Kovačici od 1945. do 1980., u tom periodu od 129 izvedenih pozorišnih komada, 5 su Sterijine komedije. Pored komedije „Ked sa bačkor opapuči“ (Pokondirana tikva) koja je izvedena dva puta 1951. i 4 godine kasnije, 1957. igrana je „Zla žena“. Osim toga, još dve sezone igrana je u Kovačici i Pokondirena tikva na srpskom jeziku, oba puta u izvođenju gimnazijske dramske sekcije (1970. i 1973.). Zanimljivo je da je i u Gimnaziji u Bačkom Petrovcu između dva svetska rata profesor Mihal Filip pripremao sa svojom gimnazijskom dramskom sekcijom Sterijine komedije koje su izvođene na srpskom jeziku.

Pokondirena tikva u društvu sa Zlom ženom u Kisaču

Pozorišna trupa iz Kisača na svom repertoaru imala je dve Sterijine komedije: Zlu ženu (1957.) i Pokondirenu tikvu, godinu dana kasnije, obe u režiji poznate glumice i rediteljke omiljene među ovdašnjom pozorišnom publikom Zuzane Kardelisove.
Dramski amateri iz Aradca među kojima je bilo najviše studenata u posleratnom periodu obnove materijalnog, društvenog i kulturnog života rado su pored Molijera i Čehova igrali ne samo Nušića i Trifkovića, nego i Steriju, tvrdi u svojoj monografiji o pozorišnim tradicijama o tamošnjeg slovačkog stanovništva Pavel Litavski, ne navodeći nazive dela pripremljenih za scensko oživotvorenje.
Nabrajajući dvadesetak dramskih pisaca i njihovih komada koji su svoj scenski život na slovačkom jeziku proživeli u drugoj polovini minulog nam, (i nama i njima), veka, na pozornici u pitoresknoj varošici Iloku, Vlatko Miksad pominje i Sterijinu Pokondirenu tikvu (Popanštena kotrba).

Majera i Benka kao reditelji Pokondirene tikve

Dva najpoznatija reditelja vojvođanskih Slovaka, Ljuboslav Majera i Miroslav Benka režirali su Sterijine komedije u profesionalnim pozorištima, a svoje prve kreativne susrete sa delima velikog Vrščanina doživeli su na amaterskoj sceni. Obojica su pokušala da „poslovače“ feminizirana vunena vremena sa prevodom koji ima nov naziv komedije, Popanštena kotrba. Ljuboslav Majera, prvi reditelj od vojvođanskih Slovaka sa završenom pozorišnom akademijom je u svom (tadašnjem) domaćem pozorištu kao stalni reditelj u domaćem pozorištu u Bačkom Petrovcu 1981. godine je na maloj sceni priredio prijem za Femu, Saru, i njeno raznoliko u duhovnom smislu tranziciono društvo u specijalno dizajniranom salonu, a umesto u fotelje gosti su izvoljevali sedeti na WC šoljama kupljenim na tek održanom sajmu pozorišnog nameštaja u našem glavnom gradu. Ova antologijska predstava prikazna je na nekada avangardnom festivalu malih i eksperimentalnih scena u Pančevu koja je bila naš brend u traganju ka novim pozorišnim izrazima i formama, pre Bitefa, a Miodrag Kujundžić, za koga se ne bi moglo reći da je bio baš milosrdan kritičar, rekao je za Sterijine dobitnike tranzicije koje je Majera primio na wc šoljama i u znatnoj meri ih poslovačio, da bi ovo scensko ostvarenje, da ga je kojim slučajem igralo profesionalno pozorište po kvalitetu izvođenja i rediteljskoj originalnoj ideji i maštovitosti približilo Mijačevoj predstavi Pokondirene tikve.

Benkina Kotrba iz Erdevika

Miroslav Benka je deceniju nakon Majere scenski oživeo „Popanštenu kotrbu“ na sceni Slovačkog kulturno prosvetnog društva u Erdeviku i sa njom nastupio na 32. Susretu APDV 1991. sa kojeg je kao trećeplasirana bila poslata na Republički festival u Kulu.
Ovaj susret, pretposlednji koji je održan u Kikindi je po mnogo čemu značajan za pozorišni amaterizam u Vojvodini, pored ostalog i sa aspekta naše teme.

Dve Sterijine komedije na jednom festivalu

Od 44. smotre najuspešnijih amaterskih pozorišnih trupa naše pokrajine, 32. Susret je bio jedini na kome su igrana dva Sterijina dela. Pored Kotrbe iz Erdevika, Narodno amatersko pozorište iz grada domaćina opraštajući se, nadamo se jednom za svagda, od amaterizma i prelaskom u profesionalce „viši rang takmičenja“ igralo je Rodoljupce u režiji drugog značajnog, već pominjanog slovačkog reditelja, Ljiboslava Majere. Zanimljivo je da se prvi put na ovom Susretu desilo (1991.), a ponovilo se samo proletos na 44. Susretu u Staroj Pazovi (2006.) da su više od polovine festivalskog repertoara bile predstave na jezicima nacionalnih manjina: 4 od 7 predstava u zvaničnoj konkurenciji (po jedna slovačka i rusinska i čak dve rumunske).

Susret protekao u dominaciji slovačkih reditelja

Ovaj Susret je protekao u dominaciji, moglo bi se čak reći i trijumfu slovačkih reditelja i njihovih predstava. Pored već pomenuta dva barda slovačkog pozorišta, Majere i Benke, na ovom festivalu je učestvovao i treći daroviti i školovani slovački režiser: Ivan Hansman Jasenski je potpisao režiju predstave „Drugi život kralja Osvalda“ koju je izvelo AP „Stevan Sremac“ iz Crvenke, a Ljuboslav Majera je režirao još jednu predstavu: „Srećno kraljevstvo Petera Gregora“ u izvođenju Amaterskog rusinskog teatra „Đađa“ iz Ruskog Krstura.
Ali to nije bilo sve: amateri uvek daju više. Kao gostujuća predstava na tom, 32. Susretu, pretposlednjem pre privremenog gašenja ove višedecenijske pozorišne manifestacije (obnovljene 1996. od kad se redovno održava u Staroj Pazovi), izvedena je koreo drama Miroslava Benke S. O. S. (spasite naše duše) pripremljena sa amaterskim ansamblom pozorišta VHV iz Stare Pazove. To je bilo najuspešnije pozorišno ostvarenje dramskih amatera koje je ikad na ovim prostorima izvedeno, a sa kojim je Benkin ansambl natupao ne samo na Bitefu i Mesu nego i na međunarodnim festivalima u Oslu, Helsinkiju…

Susreti amaterskih pozorišnih društava Vojvodine (APDV)

Od 1960. godine, kad je održan tek ustanovljeni prvi Susret amaterskih pozorišnih društava Vojvodine (APDV), pa do 49., koji se uprvo održava ovih dana (od 21. do 29. maja 2011.), koji se zbiva u drugom prestonom gradu pozorišnih amatera naše pokrajine, u Staroj Pazovi, ukupno je u zvaničnoj konkurenciji izvdena 451 predstava, od kojih 281 na srpskom jeziku, dok je 170 igrano na jezicima nacionalnih manjina: na mađarskom 63 (na slovačkom 56, na rusinskom 31 i 20 na rumunskom jeziku.

Autor: Branko Rakočević
Datum: 28, 05, 2011.