Pokret otpora, koji su pokrenula Komunistička partija Jugoslavije, krajem 1941, pretrpeo je u Banatu i Bačkoj težak poraz, dok je u Sremu, posle solidnijih priprema, postepeno prerastao u opštenarodni ustanak. Na oslobođenoj teritoriji u Sremu organizovana je i partizanska vlast, sa masovnim antifašističkim organizacijama, štampom i školstvom. Iskustva iz Srema u organizovanju oslobodilačke borbe prenesena su u leto 1944. godine u Banat, Bačku i Baranju, tako da je pre dolaska Crvene armije, oktobra 1944, ovde već bila organizovana narodna vlast sa oslobodilačkim institucijama.

Okupacija i podela Vojvodine
 

Ulazak neprijateljskih jedinica naišao je na punu podršku nemačke i mađarske nacionalne manjine u Vojvodini, i bio je prađen brojnim zločinima i deportacijom Srba, Crnogoraca, Jevreja i Roma. Samo u Alibunaru, Petrovgradu i Pančevu streljano je 3.000 ljudi; u Bačkoj i Baranji ubijeno je od 11. do 15. aprila preko 3.500 ljudi, uhapšeno oko 10.000, a iseljeno je preko 10.000 kolonizovanih dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata.[1]

Okupator je organizovao koncentracione logore u Starom Bečeju, Bačkoj Topoli, Apatinu, Starom Vrbasu, Odžacima, Novom Sadu, Bačkoj Palanci, Titelu, Pančevu, Petrovgradu, Zemunu, Jarku, Sremskoj Mitrovici, Vukovaru, Kikindi i drugim mestima, a deportacija je vršena i u koncentracione logore u Mađarskoj, od kojih je najveći bio u Šarvaru.

Posle okupacije Bačku i Baranju anektirala je Kraljevina Mađarska, a aneksiju je, formalno, potvrdila mađarska skupština 16. decembra 1941. godine. Bačka je ušla u sastav Bačko-Bodroške županije, osim grada Horgoša koji je pripao Čongradskoj županiji, a Baranja je priključena Baranjskoj županiji. Novi Sad, Sombor, i Subotica proglašeni su slobodnim kraljevskim gradovima, i bili su neposredno podređeni mađarskoj vladi. Okupacionu vlast vršile su do 25. aprila trupe mađarske „Južne armije“, zatim Komanda vojno-upravne grupe Južne armije, a od 15. avgusta 1941. do oktobra 1944. godine vlast je vršila građanska uprava, potpomognuta mađarskom policijom i žandarmerijom.

Banat je u sistemu nemačke okupacione uprave sačinjavao posebno nadleštvo podbana Dunavske banovine za Banat, gde su vlast organizovali i vršili folksdojčeri. Nalazio se pod jurisdikcijom nemačkog vojnog zapovednika Srbije, kojem je bila neposredno raspoređena Oblasna vojno-upravna komanda 610, sa središtem u Pančevu. Kada je ona prebačena u Srbiju, u Banatu je ostala Okružna vojno-upravna komanda 823, sa središtem u Petrovgradu. U Banat su maja 1941. godine došle manje posadne jedinice, a pored njih bilo je oko 120.000 folksdočjčera, koji su tražili da se obrazuje „Slobodna država Banat“ (nem. Freistaat Banat). U Banatu su se folksdojčeri organizovali u dobrovoljnu naoružanu formaciju „Dojče manšaft“ (nem. Deutsche Mannschaft) koja je okupljala sva lica nemačke nacionalnosti muškog pola od 18. do 60. godina. Od tog ljudstva formirani su „Alarmni bataljoni“ (nem. Alarminheiten), koji su do 1943. godine narasli na oko 6.000 ljudi, a znatan broj ljudstva je bio angažovan u Sedmoj SS diviziji „Princ Eugen“.

Srem je uključen u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Pored delova nemačkog 750. pešadijskog puka 718. divizije, u Sremu su se nalazile ustaške i domobranske jedinice i folksdojčerske naoružane grupe.

Pripreme za ustanak

Neposredno pred rat u Vojvodini se nalazio Pokrajinski* komitet KPJ i Pokrajinski komitet SKOJ za Vojvodinu, sa oko 1.250 članova KPJ i oko 3.000 članova SKOJ. Pripremama za oružani ustanak rukovodio je PK KPJ na čelu sa Žarkom Zrenjaninom, a formiran je i Vojni komitet, kojim je rukovodio Radivoj Ćirpanov.

Sprovodeći odluke i zaključke sa Majskog savetovanja CK KPJ, u drugoj polovini juna formirani su vojni komiteti za Srem, Banat, Bačku i Baranju, počelo je stvaranje mesnih desetina udarnih i diverzantskih grupa po gradovima i selima, sakupljene su veće količine oružja, municije i sanitetskog materijala.

Na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, održanom 23. juna 1941. godine u Petrovgradu, formiran je Štab NOP odreda Vojvodine, koji je posle savetovanja u Stolicama, preimenovan u Glavni štab NOP odreda Vojodine. U sastav Štaba ušli su: Danilo Grujić, komandant, Toza Marković, politički komesar i Žarko Turinski, član.

Ustanak

Nekoliko dana posle odluke Politbiroa CK KPJ od 4. jula 1941. godine o početku oružane borbe protiv okupatora u Jugoslaviji, na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu narod Vojvodine pozvan je da odmah počne sa oružanom borbom.

Do tada je u Vojvodini, u mesnim desetinama i diverzantskim grupama, obuhvaćeno u Banatu preko 4.000, u Bačkoj i Baranji preko 3.000 i u Sremu preko 2.000 ljudi.[1] Mesne desetine koje su formirali vojni ili partijski komiteti, bile su, delimično naoružane i delovale u bližoj okolini svojih sela. Zadaci mesnih desetina bili su: prikupljanje oružja i druge vojne opreme, izvođenje diverzantskih akcija, prihvat i skrivanje ilegalaca i ranjenika i sprečavanje dobrovoljnog odlaska na rad u Nemačku.

U toku 1941. godine u Vojvodini je formirano 12 partizanskih odreda, sa ukupno 400 boraca i desetak partizanskih grupa i desetina.

U Banatu je u julu formirano 9 partizanskih odreda: Aleksandrovački, Mokrinski, Kikindski, Melenački, Kumanački, Karađorđevački, Petrovgradsko-stajićevski, Dragutinovački i Prvi južnobanatski NOP odred, sa ukupno 240 boraca.

U Bačkoj je bila najjača Novosadska udarna grupa, a u novembru je formiran i Prvi šajkaški NOP odred.

U Sremu su u toku septembra formirani Fruškogorski i Podunavski NOP odred. Poseban uticaj na razvoj NOP u Sremu imao je beg grupe zatvorenika-komunista iz sremskomitrovačkog zatvora, izveden 22. avgusta 1941. godine, uz pomoć OK KPJ i OK SKOJ za Srem. među 32 zatvorenika nalazili su se, kasnije istaknute ličnosti NOP-a Vojvodine: Jovan Veselinov Žarko, Stanko Paunović Veljko, Slobodan Bajić Paja i drugi.

Specifičnost oružanog ustanka u Vojvoini je bio u tome šti je ova regija svojim geografsko-topografskim sklopom omogućavala okupatoru da se motorizacijom brzo prebacuje sa jednog na drugo područje. Ravnica i velike reke imale su znatnog uticaja na organizaciju i oblik borbe, na razvoj i održavanje oslobodilačkog pokreta. Okupator je u Vojvodini imao i punu podršku celokupne nemačke i dela mađarske nacionalne manjine.

I pored svih teškoća, partizanski odredi u Vojovdini su tokom 1941. godine, izvršili su preko 220 oružanih, diverzantskih i sabotažnih akcija. U preko 90 akcija banatski NOP odredi spalili su 200 vagona kudelje i preko 70 jutara zasejanih žitom, izvršili su napade na više policijskih posada, oštetili nekoliko vozova, porušiili mostove i dr. U Bačkoj je izvedeno oko 50 akcija paljenja žita i kudelje u reonu Novog Sada, Žablja, Sombora, Subotice i drugih mesta; sečeni su TT-stubovi, likvidirani okupatorski službenici i drugo. Sremski odredi izvršili su u širem reonu Fruške gore oko 30 akcija. Naročito značajan uspeh postigla je zemunska organizacija KPJ, koja je u NOP okupila antifašiste svih nacionalnosti. Njene oružane grupe izvele su do kraja 1941. godine preko 50 akcija.

Nemačka ofanziva u Bačkoj i Banatu

Nemci su krajem jula 1941. godine uputili delove 704. i 714. divizije u Banat, gde su zajedno sa tamošnjim okupacionim snagama i folksdojčerima razbili Južnobanatski, Petrovgradsko-stajićevski i Kikindsko-mokrinski NOP odred. Zbog toga su krajem avgusta i početkom septembra, NOP odredi u Banatu reorganizovani od devet u dva odreda: Kumanačko-melenački i Karađorđevačko-aleksandrovački NOP odred.

U Bačkoj su u poterama mađarske vojske, policije i žandarmerije, razbijene mnoge partizanske grupe i desetine, kao i mnoge partijske organizacije. Pojačan je i teror okupatora, a u koncentracionom logoru u Kikindi nalazilo se, u periodu od jula do septembra, čak 4.234 zatvorenika.[1] U nizu policijskih akcija i presuda mađarskih prekih sudova u Bačkoj je, od juna 1941. do oktobra 1942. godine, ubijeno oko 350 članova KPJ i oko 5.000 rodoljuba i antifašista.

Posebnu teškoću u rukovođenjeu oružanom borbom u Vojvodini predstavljalo je to što Pokrajinski komitet i Glavni štab nisu imali nikakve veze sa CK KPJ i Vrhovnim štabom, a i mnoge veze unutar pokrajine su bile prekinute. Zbog toga je Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu, novembra 1941. godine, odlučio da se podeli i da grupa predvođena Žarkom Zrenjaninom rukovodi oružanom borbom u Banatu, a da grupa predvođena Tozom Markovićem i Gezom Tikvickim, rukovodi oružanom borbom u Bačkoj. Veze između Pokrajinskog komiteta i rukovodstva u Sremu, tada nisu postojale, a oružanim ustankom tamo je rukovodio Okružnik komitet KPJ za Srem na čelu sa Jovanom Veselinovim.

U toku zime 1941/42. godine okupatori su nizom akcija i potera nastavili da uništavaju partizanske odrede i partijske organizacije u Vojvodini. U toku 1942. godine u Banatu i Bačkoj izginuli su najviši vojno-politički rukovodioci NOP-a (skoro čitavo članstvo Pokrajinskog komiteta).

U Banatu je Nemcima uspelo da onemoguće prebacivanje partizanskih odreda u Srem, i da im u više akcija nanesu velike gubitke. Od juna 1941. do avgust 1942. godine u Banatu je ubijeno preko 500, a odvedeno u logore oko 4.400 ljudi.[1]

U Bačkoj su januara 1942. godine mađarske okupacione snage u reonu Žablja razbili Prvi šajkaški NOP odred. Uporedo su izvršili i racije u Novom Sadu, Somboru, Bečeju, Srbobranu i drugim mestima, u kojima je ubijeno oko 3.500, a odvedeno u logore oko 21.500 ljudi

Razvoj NOB u Sremu