Predstavljam ovde SPOMENIKE ŽRTVAMA i ni u kom slučaju ne otvaram temu o januarskoj raciji u Bačkoj 1942. godine. Prikazujem kako se čuva uspomena na žrtve, pre svega nevine civile, u jednom broju mesta južne Bačke. Podvlačim da ovde ne pretendujem da celovito prikažem spomen obeležja žrtvama racije, nego da ih samo ilustrujem. Njih sam fotografisao često usput – uglavnom ne sa ciljem da to budu fotografije nečega što bi pretendovalo da bude više od uobičajenog, površnog prikaza na Internet-forumu. Ovo se još više odnosi na moje propratne tekstove.
Racija u selima Šajkaške oblasti južne Bačke odnela je, prema evidentiranim imenima, 2. 425 života od kojih 2.173 Srba, 154 Jevreja, 64 Roma, 29 Rusina, 3 Mađara i po jednog Nemca i Čeha, dok je u ukupno tri dana pokolja u Novom Sadu ubijeno najmanje 1.330 osoba, među kojima 168 dece…
Susreo sam se sa nekoliko oblika odavanja pošte ovim žrtvama: spomenicima podignutim samo žrtvama januarske racije 1942, spomenicima žrtvama fašizma 1941-1944. u koje su uklopljene i žrtve racije, i spomenike žrtvama fašizma i borcima NORa.
Spomenik žrtvama racije Novi Sad
U Novom Sadu, na keju koji danas nosi ime Kej žrtava racije, fašistički okupator je u takozvanoj „januarskoj raciji“ od 21. do 23. januara 1942. izvršio masovno streljanje više od hiljadu nedužnih građana Novog Sada. Na tom mestu podignuta je bronzana kompozicija „Porodica“, visoka 4 m, posvećena žrtvama palim u ratu od 1941. do 1945. Spomenik je rad vajara Jovana Soldatovića i otkriven je 1971. godine. Početkom 1992. spomenik je upotpunjen sa još 78 bronzanih ploča koje je izradio isti vajar. Na četiri ploče (tri sa tekstom na srpskom i jedna na hebrejskom jeziku) ispisane su osnovne informacije o događaju, a na 66 ploča imena ubijenih ličnosti. Između ploča sa tekstovima ritmički su raspoređene ploče ukrašene simbolima Davidove zvezde (4 ploče), krsta (2) i ocila (1). Ispod spomenika se nalaze ploče sa tekstvima na srpskom, mađarskom, slovačkom i hebrejskom jeziku. Rekonstrukcija nasilno uklonjenih ploča je izvršena 2004. godine.
Ovo je spomenik kulture od velikog značaja.
Spomenik žrtvama racije Novi Sad
U Novom Sadu, kao što se i šire zna, postoji Kej Žrtava Racije. Da li je još negde ovaj mračan događaj obeležen i davanjem imena ulici, nekoj instituciji ili sl. – nije mi poznato.
Uzgred, na Almaškom groblju u Novom Sadu, uz zapadnu ogradu je smešten spomen-krst koji je prvobitno bio u gradu, a koji je postavila crkvena opština. Na ovom spomen-krstu je uklesano da je 1956. posvećen žrtvama fašizma sahranjenim na Almaškom grobljju u Novom Sadu.
Spomenik žrtvama racije Lok
Spomenik sa imenima žrtava se nalazi u crkvenoj porti tako da se kroz ogradu lako vidi. Spomenik su 1948. podigle familije žrtava.
Spomenik žrtvama racije Lok
U pravoslavnoj crkvi u Loku je nedavno napravljena grupna slika (na platnu) sa likovima žrtava. Na isti način (ali slikom urađenoj na zidu) su u crkvi u obližnjem Šajkašu predstavljene žrtve racije.
Spomenik u Đurđevu
Spomenik žrtvama racije Đurđevo
Spomenik žrtvama racije Gardinovci
Inače, na spomeniku žrtvama racije u Mošorinu se pominju kao stradalnici i žitelji Gardinovaca.
Spomenik žrtvama racije Gospođinci
Ovaj spomenik posvećen je palim borcima NORa i žrtvama fašističkog terora, ali bez navođenja imena.
Nisam bio u prilici da utvrdima da li postoji i još neki spomenik posvećen žrtvama racije.
Spomenik žrtvama racije Titel
Spomenik je na obali Tise koja je tu uredjena kao šetalište. To je mesto nedaleko od onog na kome su žrtve pogubljene i bačene pod led u reku.
Spomenik žrtvama racije Čurug
Spomenik žrtvama racije Čurug
Spomenik žrtvama racije Čurug
Spomenik žrtvama januarske racije 1942. iz Čuruga se nalazi na oko 6 km. od mesta, na nasipu pored Tise – u blizini mesta gde su žrtve pobijene i bačene pod led.
Do spomenika se ide asfaltiranim putem po nasipu, prateći sa istočne strane obalu Stare Tise.
U samom Čurugu prolazniku ništa ne ukazuje na postojanje ovog spomenika.
Spomenik žrtvama racije Čurug
Spomenik žrtvama racije Čurug
Mermerni spomenik u centru Čuruga, pored škole prikazuje majku koja zagrljajem štiti dete. Tek ploča u travnjaku razjašnjava da je i to deo obeležavanja žrtava racije.
Spomenik žrtvama racije Čurug
Spomenik žrtvama racije Mošorin
Mošorinski spomenik žrtvama racije takodje se nalazi ne mestu pogubljenja žrtava – na nasipu uz Tisu, mestu gde Titelski Breg svojim severoistočnim krajem stiže do reke.
Očigledno posle podizanja spomenika, uz njega su izgradjeni objekti vikend-naselja, tako da se spomenik ne uočava baš lako.
Spomenik žrtvama racije Mošorin
Spomenik žrtvama racije Mošorin
Spomenik žrtvama racije Mošorin
Spomenik, sada uz objekat (kafanu?) se skoro ni ne uočava gledan poizdalje.
Spomenik žrtvama racije Mošorin
U centru Mošorina, na zgradi Mesne kancelarije i škole, kod crkve, je spomen ploča koja kazuje da su žrtve racije pogubljene u Mošorinu, sem meštana Mošorina bili i meštani Šajkaša i Gardinovaca. (Istina, našao sam i na podatak da su Gardinovčane pogubljivali i na Dunavu.)
Sada na samom izlasku iz Šajkaša prema Mošorinu, a 1942. par stotina metara izvan sela, je krst.
Mošorinski paroh Svetozar Vlaškalić poznat je i po tome što je sredinom 30-tih podigao svojim sredstvima na Bregu iznad Mošorina crkvu koju je oslikao Uroš Predić.
U samom Šajkašu nema spomenika žrtvama racije, ali kao što sam pomenuo u prvom delu o spomenicima racije, u šajkaškoj crkvi su na ovećoj zidnoj slici prestavljeni likovi žrtava, veoma slično kao i u crkvi u Loku.
Spomenik žrtvama racije Žabalj
Žabaljski spomenik je čest motiv na slikama Vojvodine. Pored puta Novi Sad – Zrenjanin je i uočljiv je.
Spomenik žrtvama racije Žabalj
Spomenik žrtvama racije Žabalj
Ploča je u travi, ne baš uz sam spomenik. Iako je spomenik podignut na mestu pogubljenja Žabaljčana pored Tise, ploča ne ukazuje direktno na raciju.
Spomenik žrtvama racije Žabalj
Do pre desetak, ili neku godinu više ili manje, spomenik se nalazio na čistini. Sada se obreo u terenu golf-kluba.
U žabaljskoj Pravoslavnoj crkvi ima više zidnih slika – prizora sa svecima koje su poklonili početkom 80-tih godina rođaci postradalih u raciji.
Pored slika sa svecima, na južnom zidu je prikaz sprovodjenja meštana na pogubljenje, izradjen 1981. godine. Nisam do sada u crkvama vidjao prikaze događaja iz novije istorije.
Sveštenici na čelu kolone su okrvavljenih glava, kao i još nekolicina likova.
Prema tome kako je na slici prikazan pejsaž, kolona se nalazi u blizini mesta pogubljenje, blizu sadašnjeg spomenika.
Autor skulpture spomenika u Novom Sadu, Žablju (a po sličnosti i u Čurugu) je novosadski vajar Jovan Soldatović.
O spomenicima žrtvama racije januara 1942. u Južnoj Bačkoj – pre svega Šajkaškoj, nisam uspeo da nađem ništa na Internetu, pa je ovaj moj prilog pokušaj da bar malo doprinesem da i dalje ne ostanu poznati samo meštanima.
Autor: Nenad Glišić
Datum: 15, 11, 2009.