Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat je naziv za krunovinu Austrijskog carstva koja je postojala na području današnje Vojvodine između 1849. i 1860. godine. Krunovina je formirana u skladu sa privilegijama koje je austrijski car dao Srbima 1691. godine, a koje su priznavale pravo Srba na autonomnu teritoriju u okviru Habsburške Monarhije. Nekadašnje područje ove krunovine je danas podeljeno između Srbije, Rumunije i Mađarske

Nazivi

Na teritoriji krunovine su u službenoj upotrebi bila dva jezika: nemački i „ilirski“ (srpski), a većina građanskih i vojnih zapovednika bili su Nemci, iako su u administraciji pokrajine u većem broju bili zastupljeni i Srbi. U oba službena jezika su se koristila dva različita naziva za krunovinu: „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“ i „Srpska Vojvodina i Tamiški Banat“ (odnosno na nemačkom: „Woiwodschaft Serbien und Temescher Banat“ i „Die serbische Wojwodschaft und das temeser Banat“).

Istorija

Patentom od 18. novembra 1849. godine, car je formirao Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat od delova Srema (rumski i iločki srez), Bačke i Banata, u kojima su Srbi bili u većini, ali joj je priključio i istočni Banat sa rumunskom većinom, tako da je njen etnički sastav bio veoma složen. Iz teritorije vojvodstva bilo je izuzeto područje vojne granice, koju je naseljavalo brojno srpsko stanovništvo.

Austrijski car Franjo Josip I (Franz Joseph I) je za sebe uzeo titulu Veliki vojvoda Vojvodstva Srbije (Grosswojwod der Wojwodschaft Serbien), a vojvodstvo je bilo potčinjeno direktno Beču. Samom krunovinom je upravljao guverner (podvojvoda), kojeg je, kao svog namesnika, postavljao car (vojvoda), a sedište ovog guvernera se nalazilo u Temišvaru. Čak i pošto je Vojvodstvo Srbija ukinuto (1860. godine), Franjo Josif I je zadržao ovu titulu, a istu je nosio i njegov naslednik, car Karlo I, sve do 1918. godine, kada se habzburško carstvo raspalo. Vojvodstvo je služilo za uzor onome što su hteli i drugi narodi habzburške monarhije koji nisu imali svoje odvojene teritorije (na primer Slovaci).

31. decembra 1849. godine, od Varadinskog puka, Šajkaškog bataljona i 3. banatskog puka sačinjena je Banatsko-srpska zemaljska vojnička komanda sa sedištem u Temišvaru i pod komandom podvojvode.

Srbi su bili nezadovoljni ovakvim Vojvodstvom, a naročito su bili pogođeni patrijarh Josif Rajačić i konzervativni krugovi zajedno sa svojom politikom oslonca na Beč, te je njihov ugled naglo opadao. Na delu je bila germanizacija, policijska prismotra, svuda se nalazila vojska, bilo je zabranjeno studiranje u Pragu, itd.

U početku je podvojvoda bio Majerhofer, koga 1851. godine zamenjuje grof Koronini koji kontroliše i Vojvodstvo i nekadašnju Vojnu granicu. 1851. godine, Vojvodstvo je podeljeno na 5 okruga, koji su se delili na srezove, a ovi na opštine. Vojvodstvo dobija i vrhovni sud u Temišvaru.

Lokalni organi bili su u svemu potčinjeni Ministru unutrašnjih poslova u Beču. Svi viši činovnici bili su Nemci ili ponemčeni Česi. Srbi su u administraciji imali više činovnika nego ranije, ali njihovo učešće nije bilo onoliko koliko su želeli. Od 1849. godine, porez plaćaju svi, a postoji i jednakost pred sudovima, feudalni aparat je zamenjen građansko-administrativnim. Započinje industrijalizacija, a vladaju načela slobodne privrede. Srpsko građanstvo se nije najbolje snašlo.

Smanjuje se neprijateljstvo prema Mađarima, a povećava prema Nemcima. Sa Rumunima su odnosi i dalje loši zbog sporenja oko crkvene vlasti.

Za vreme Krimskog rata Srbi su živnuli zbog nade za oslobođenjem. Kada je 1859. godine došlo do austrijskog poraza u Italiji svi su se ponadali boljem: seljaci smanjenju poreza, građanstvo zatvaranju granice prema Austriji, itd. Knez Mihailo se zalaže za saradnju sa Mađarima, dok jedino još Crkva ostaje za dinastiju. Kao akt austrijskog popuštanja imenovan je za podvojvodu Josip Šokčević, a nemački jezik je odstranjen iz gimnazija. Da bi povratio svoj ugled, patrijarh Josif Rajačić postavlja zahteve. Sledi reakcija centralne vlasti iz Beča: novi guverner je Sen-Kanten, masovna hapšenja, zabrana trobojki, narodnih nošnji, itd.

Već u «Oktobarskoj diplomi» nema nigde ni reči o Vojvodstvu i Srbima. Da bi zadovoljio pretenzije Mađara, koji su bili na ivici da započnu novu pobunu, Car je u decembru 1860. ukinuo Vojvodstvo, na veliku radost Mađara i Nemaca, a ogorčenje Srba i Rumuna (Svetozar Miletić, «Na Tucin-dan 1860.»), što donosi još veće razočaranje u carsku politiku. Za utehu je car Srbima obećao očuvanje verskog, nacionalnog i jezičkog razvitka u skladu sa privilegijama.

Posle ukidanja krunovine, veći deo njene teritorije (Banat i Bačka) je priključen Ugarskoj, dok je Srem priključen Kraljevini Slavoniji, koja je tada takođe bila posebna krunovina.

Etnički sastav

Iako u početku Srbi nisu bili najbrojniji narod u Vojvodstvu (od njih su bili brojniji Rumuni), u vreme ukidanja Vojvodstva (1860. godine) najbrojniji narod u krunovini bili su Srbi.

1846. godine, etnički sastav teritorija koje će kasnije ući u sastav Vojvodstva Srbije bio je sledeći:

* Vlasi (Rumuni) = 417.000
* Srbi = 402.000
* Nemci = 352.000
* Mađari = 233.000
* Slovaci = 27.000
* Bugari = 24.000
* Jevreji = 16.000
* Romi = 12.000
* Rusini = 7.000
* Hrvati = 3.000
* Grci = 3.000

Prema popisu iz 1850-1851, etnički sastav krunovine bio je sledeći:

* Srbi, Bunjevci, Šokci i Hrvati = 386.906
o Srbi = 321.110
o Bunjevci i Šokci = 62.936
o Hrvati = 2.860
* Rumuni = 347.459
* Nemci = 335.080
* Mađari = 221.845
* Rusini = 39.914
* Slovaci = 25.607
* Bugari = 22.780
* Jevreji = 15.507
* Romi = 11.440
* Česi = 7.530
* Grci i Cincari = 2.820

Prema drugom izvoru, krunovina je 1850-1851 godine brojala 1.426.221 stanovnika, od čega:

* 397.459 (27,87%) Rumuna
* 335.080 (23,49%) Nemaca
* 321.110 (22,52%) Srba
* 221.845 (15,56%) Mađara

1860. godine, u Vojvodstvu je živelo 1.525.523 stanovnika, od kojih:

* 432.523 Srba
* 414.490 Rumuna
* 396.156 Nemaca
* 256.164 Mađara

Izvor: Dr Milenko Palić, Srbi u Mađarskoj – Ugarskoj do 1918, Novi Sad, 1995, strana 285.

Religija

1851. godine, u krunovini je živelo 1.426.221 stanovnika, od čega:

* Pravoslavci = 694.029 (48,66%)
* Katolici = 624.839 (43,81%)
* Luteranci = 51.724 (3,63%)
* Reformisti = 26.621 (1,87%)
* Jevreji = 16.252 (1,14%)
* Unijati i Jermenski Katolici = 12.756 (0,89%)

1857. godine, u krunovini je živelo 1.526.105 stanovnika, od čega:

* Katolici = 698.189 (45,75%)
* Pravoslavci = 691.828 (45,33%)
* Luteranci = 56.871 (3,73%)
* Reformisti = 29.281 (1,92%)
* Unijati i Jermenski Katolici = 26.244 (1,72%)
* Jevreji = 23.203 (1,52%)
* ostali = 489 (0,03%)

Upravna podela

U početku je krunovina bila podeljena na dva upravna okruga:

1. Bačka-Torontal
2. Temišvar-Karaš

Kasnije, krunovina je podeljena na pet upravnih okruga:

1. Lugož (1850 godine, ovaj okrug je brojao 229.363 stanovnika, od kojih: 197.363 Rumuna, 21.179 Nemaca, 8.305 Bugara, 1.505 Mađara, 612 Srba, itd)
2. Temišvar (1850 godine, ovaj okrug je brojao 316.565 stanovnika, od kojih: 159.292 Rumuna, 101.339 Nemaca, 34.263 Srba, 12.412 Mađara, 3.664 Bugara, 2.307 Šokaca, 1.650 Slovaka, itd)
3. Torontal (1850 godine, ovaj okrug je brojao 388.704 stanovnika, od kojih: 126.730 Nemaca, 124.111 Srba, 60.781 Mađara, 58.292 Rumuna, 11.045 Bugara, 3.752 Hrvata, 2.562 Slovaka, 1.421 Jevreja, itd)
4. Novi Sad (1850 godine, ovaj okrug je brojao 236.943 stanovnika, od kojih: 100.382 Srba, 45.936 Nemaca, 30.450 Mađara, 20.683 Slovaka, 13.665 Šokaca, 2.098 Jevreja, itd)
5. Sombor

Vladari

Velike vojvode: [1]

* Franc Jozef I, car Austrije i veliki vojvoda Vojvodstva Srbije (1849-1916).
* Karl I, car Austrije i veliki vojvoda Vojvodstva Srbije (1916-191.

Napomena: iako je krunovina ukinuta 1860. godine, car Franc Jozef je zadržao titulu velikog vojvode do svoje smrti 1916. godine, a ovu titulu je nasledio i poslednji habsburški car, Karl I.

Guverneri:

* Ferdinand Majerhofer, guverner (1849-1851).
* Johan Koronini-Kronberg, guverner (1851-1859).
* Josip Šokčević, guverner (1859-1860).
* Karl Bigot de Sen-Kanten, guverner (1860).

Literatura

1. Dr Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjiga 3, Novi Sad, 1990.
2. Sima M. Ćirković, Srbi među evropskim narodima, Beograd, 2004.
3. Lazo M. Kostić, Srpska Vojvodina i njene manjine, Novi Sad, 1999.
4. Drago Njegovan, Prisajedinjenje Vojvodine Srbiji, Novi Sad, 2004.
5. Dejan Mikavica, Srpska Vojvodina u Habsburškoj Monarhiji 1690-1920, Novi Sad, 2005.
6. Vasilije Krestić, Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata, Beograd, 2003.
7. Milan Tutorov, Banatska rapsodija, Novi Sad, 2001.