Samo prvim stanovnicima kraja mogu biti poznati razlozi zašto je baš onde, „na kraj sveta“, začeto naselje koje će se od 13. veka zvati Kabol, a danas Kovilj. Na obodu južnobačke lesne terase, na visini od osamdesetak metara formiran je ne jedan, već dva Kovilja – Donji i Gornji. Prvi pisani pomen Kovilja potiče iz vremena Arpadovaca (13. v.), koji beleže naselje pod imenom Kabol. U značenjskom smislu reči Kabol i Kovilj nemaju zajedničkih dodira. Kabol na srpskom jeziku ne znači ništa, a Kovilj, veruju meštani, ima veze sa višegodišnjom busenastom biljkom iz porodice trava koja raste na suvim peskovitim i lesnim terenima, stepskim livadama i zove se kovilje. Takvih terena bilo je i na području današnjeg Kovilja. Uostalom, uvek maštoviti i pesnički nadareni Koviljčani osmislili su poetsko tumačenje porekla imena svoga mesta.
        Sve do izgradnje modernih puteva, kakav je i magistralni E-75, jedina drumska veza sa „ostatkom sveta“ bio je osam kilometara dugački lokalni put koji kod Budisave izlazi na regionalni put Novi Sad – Titel, odnosno, srednjovekovni trgovački put od Petrovaradina do Titela. A, u trgovištu zvanom Kabol, bosanski franjevci su 1421. tražili i dobili od pape Martina V dozvolu da osnuju katolički manastir kako bi pokatoličavali pravoslavne Srbe koji su se u sve većem broju doseljavali posle Kosovske bitke, bežeći ispred Turaka.
        Turci, ipak, početkom 16. veka dolaze i u ovaj kraj. Kovilj pripada titelskoj nahiji i 1590. je imao 7 domova. Sredinom 17. veka (oko 1650) zabeležen je kao naseljeno mesto, a Evlija Čelebi prolazeći 1665. kroz „palanku Kovilj“ zapisao je, između ostalog, da je imala 200 kuća i da je imala utvrđenje. Dizdar (gradski starešina) držao je 50 članova vojne posade.
        U vreme Karlovačkog mira, 1699, u Kovilju je zabeležen 251 kućni starešina sa 161 oženjenim sinom ili bratom. Posle proterivanja Turaka Kovilj sa predijumima Bela bara i Miklošić ulazi u sastav Slavonskog generalata. U njemu je sedeo kapetan Vasa Prodanović. Od 1745. Kovilj se uključuje u Potisku granicu i 1769. ulazi u sastav Šajkaškog bataljona u kojem ostaje do rasformiranja 1873. godine.
        U Habzburškoj monarhiji postojale su dve koviljske opštine – Gornji i Donji Kovilj. Donji se još zvao i Šanac, po nekadašnjem utvrđenju. Na manastirskom zemljištu postojao je i zaselak Prnjavor, ali je on 1866. nestao a stanovništvo raseljeno. Po predanju, manastir Kovilj je osnovao Sveti Sava, koji je 1235. uspešno obavio pomirenje mađarskog kralja Andrije II i srpskog kralja Stefana Prvovenčanog. Na mestu susreta Svetog Save i Andrije II podignuta je prva koviljska crkva. Na natpisu o živopisanju crkve navodi se 1651. godina. Međutim, smatra se da je crkva sagrađena mnogo ranije na ruševinama katoličkog manastira iz 1421. godine. Sadašnja manastirska crkva mogla je biti podignuta najranije 1741. i najkasnije 1747. godine. Manastirska crkva posvećena je 6. maja (25. aprila) 1738. u čast svetog Nikole, a obavio ju je bački vladika Visarion Pavlović. Da bi zadovoljili sve veće potrebe Gornjokoviljčana između 1827. i 1829. podignuta je nova i veća crkva sa ikonostasom Rafaila Momčilovića i posvećena je Vaznesenju Gospodnjem (Spasovdan). I Donji Kovilj je imao svoju crkvu i podignuta je do 1845. u čast apostola Tome. Starija donjokoviljska crkva srušena je 1837. koja je takođe bila posvećena istom apostolu. Donji i Gornji Kovilj danas su jedno naselje, a nekadašnja linija razdvajanja išla je današnjom ulicom Vojvođanskih brigada. Osnovna privredna delatnost u Kovilju je poljoprivreda. U vreme Šajkaškog bataljona i kasnije ljudi su se bavili raznim zanatima. Zabeleženo je da se čizmar Stevan Pavković 1815. doselio iz Sremskih Karlovaca. Tih godina imali su Koviljčani krojače sarače, ćurčije, kovače i druge. Zabeleženo je i da je u donjem Kovilju 1832. bilo previše ćurčija, a da je Ćirilo Mihajlov prešao kod tasta u Čortanovce. Prvi poznati koviljski trgovci (1816) bili su Marko i Nikola Georgijević koji su došli iz Grčke (Makedonije). Donji Kovilj je imao zemljoradničku zadrugu 1890. i kao one tri u Gornjem Kovilju ukinuta je 1941. godine. Između dva svetska rata Kovilj je imao mlin i mlekaru i 18 zanatlija u Gornjem i 36 u Donjem Kovilju. Gornji Kovilj je 1891. imao zadrugu za međusobno pomaganje i štednju i Prvu koviljsku štedionicu DD (1892).
        Zahvaljujući manastiru Kovilj je u prošlosti imao razvijen kulturni i društveni život. Srpska osnovna škola u manastiru postojala je od 1607. godine. U Donjem Kovilju prvi pomen škole potiče iz 1735. kad je u njoj radio Petar Živković. U Gornjem Kovilju škola postoji od 1740. godine. Iz prve decenije 20. veka potiče Koviljsko srpsko zanatlijsko crkveno pevačko društvo Kovilje (1902), pa Srpska čitaonica Sloga (1904) i fudbalski klub Šajkaš, drugi najstariji klub u Srbiji. Društvo Srpski soko (1905) delovalo je u Donjem Kovilju.
        Prema popisu od 2002. u Kovilju je živelo 5.599 stanovnika od toga 90 % Srba, 2,5 % Mađara i 7,5 % ostalih.
Literatura: Šajkaška, Istorija I i II, MS i VM, Novi sad 1975;
               Enciklopedija Novog Sada, sv.11, Novi Sad 1998.